[LSS] Młyny, tartaki i kuźnie doliny Zagórskiej Strugi

 

Historia:

Już w średniowieczu życie gospodarcze osad ludzkich skupiało się wzdłuż rzek. Już wtedy odkryto dobrodziejstwo natury i widziano możliwości polepszenia swojego bytu poprzez wykorzystanie siły przepływającej wody. W ten sposób nad rzekami powstawały młyny, tartaki, kuźnie i elektrownie wodne.

Do takich rzek należała też Zagórska Struga, wzdłuż której powstało wiele podobnych obiektów. W przeciwieństwie do nich dochody z działalności rolniczej leżącej na morenowych piaskach wsi były dość mizerne, niższe niż przeciętne w okolicy. Jedynie z rzadka, w systemie trójpolowym uprawiano tu żyto, jęczmień oraz owies. Za to spadek Zagórzanki wiążący się z niemal stumetrową różnicą poziomów pozwalał na pokonanie tego niedostatku ziemi.

Jako pierwsi potencjał rzeki zauważyli Krzyżacy, którzy powiązali tę dogodność z obecnością dużych kompleksów leśnych w okolicy i zbudowali na rzece tartak, którego piły napędzane były ruchem wody. Od tego czasu zaczęły powstawać na Zagórskiej Strudze kolejno młyny i kuźnie wyposażone w specjalistyczne młoty.

Według XVII-wiecznej relacji Carla Arndta powstające na miejscu naczynia oraz polerowane mosiężne reflektory do świeczników miały nawet przewyższać jakością produkty szwedzkie ze sławnych wytwórni w Norrköping. Interesujące jest to, że mineralne topniki potrzebne do procesu wytopu sprowadzano z okolic Krakowa i na miejscu mielono w specjalnym młynie.

Wokół zakładów produkcyjnych wyodrębniły się z czasem niewielkie osady – Szmelta i Stara Piła.

Spis powszechny z 1817 roku wymieniał w Zagórzu młyn wodny, karczmę, tartak, stragan, szynkarza, kowala i cieślę. W okresie pouwłaszczeniowym, w drugiej połowie XIX wieku nastąpił znaczny rozwój miejscowych zakładów. W 1864 roku w Zagórzu były już trzy młyny wodne, tartak, dwie kuźnie żelaza, natomiast w Szmelcie kuźnia, tartak, młyn wodny oraz folusz, który był zapewne młynem garbarskim. Przy młynach funkcjonowały często również niewielkie elektrownie, które produkowały energię elektryczną, wykorzystując spadki Zagórskiej Strugi. Była to głównie produkcja na własne potrzeby, choć zdarzało się, że nadwyżkami zasilano pobliskie budynki.

Z tego powodu zagórzańska elektryfikacja miała wyjątkową charakterystykę –prąd we wsi większość gospodarzy posiadało jeszcze przed podłączeniem do miejskiej sieci elektrycznej w latach 30. XX wieku.

Rozpoczynając od współczesnej ulicy Sobieskiego, pierwszym obiektem przemysłowym idąc w górę rzeki był tartak wodny z czerwonej cegły usytuowany szczytem do rzeki tuż przy dzisiejszej Galerii Rumia. Tartak małą turbinę wytwarzającą prąd. Uzupełnieniem tartaku była drewniana wiata-suszarnia o trzech ścianach ustawiona wzdłuż rzeki pomiędzy tartakiem, a drogą publiczną.

W okresie okupacji Niemcy rozebrali go wraz innymi budynkami mieszkalno-gospodarczymi i wybudowali na tym terenie zakład produkcyjny związany z przemysłem zbrojeniowym dla III Rzeszy.

Następny z kolei był młyn wodny należący do gospodarza Rzepy usytuowany po prawej stronie rzeki, na wysokości obecnej Szkoły Podstawowej nr 2. Składał się z dwóch budynków. Pierwszy, to piętrowy młyn wodny, zbudowany z tzw. pruskiego muru o kamiennym fundamencie, zakończony dwuspadowym dachem ustawiony bokiem do rzeki. W bezpośrednim sąsiedztwie młyna wodnego stała szczytem do rzeki drewniana stodoła z oborą, kryta strzechą. Obecnie nie zostały po nim żadne ślady.

Trzecim był młyn oraz tartak wodny Marszałkowskiego, a po wojnie Krupy, przy ulicy Młyńskiej, gdzie również istniała turbina wodna wytwarzająca prąd. Budynek istnieje również współcześnie, jednak uległ licznym modernizacjom: zlikwidowano koło młyńskie, i turbinę prądotwórczą, zasypano pobliski staw i zlikwidowano fragment sztucznego kanału, w którym obracało się koło wodne (mimo to można jeszcze dostrzec w terenie resztki spiętrzenia, które tworzyło staw), a sam młyn „urósł” o jedno piętro. Tak o młynie opowiadał jego wieloletni właściciel Marian Bobrucki: „Po wojnie, kiedy byłem dzieckiem, przy młynie znajdował się staw, który później zasypano. Było to miejsce, w którym chętnie kąpała się okoliczna młodzież. Woda była trochę cieplejsza niż w rzece.”

Czwartym i najbardziej urokliwym był wybudowany w 1830 roku młyn Kupców, później własność Weinerów. W budynku także zamontowano także turbinę prądotwórczą. Była to najmniejsza tego typu budowla na terenie Zagórza. Pracowało w niej jedynie dwóch młynarzy. W tej chwili zabudowania młyna nie są w najlepszym stanie i powoli popadają w ruinę. Do dziś zachował się tu stopień wodny. W terenie można jeszcze odkryć jeszcze ruiny pozostałych murów przy byłym stawie, jak i wałów ziemnych.

Kolejnym obiektem, a raczej fundamentami, które po nim pozostały, jest młyn Riebanda. Był to budynek o konstrukcji drewniano-ceglanej z drewnianym poddaszem i dwuspadowym niesymetrycznym dachem, ustawionym szczytem do rzeki. Jeszcze w roku 1982 artysta grafik Stanisław Katzer z Gdyni wykonał jego szkic z natury z jego drewnianym kołem wodnym posiadającym metalowe łopatki. Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie dwa mostki. Z młyńskiego stawu pozostały już tylko mało czytelne zagłębienia w terenie.

Ostatnim młynem jaki istniał w Zagórzu i Szmelcie był młyn wodny Malotków. Choć budynek istnieje, to dzisiaj już nic nie wskazuje na to, że kiedyś kręciło się w nim drewniane koło wodne. Młyn ten również posiadał turbinę wodą do wytwarzania prądu. Do młyna dobudowana była piekarnia, także z kołem wodnym. W terenie dobrze widoczny jest zarys po byłym stawie, największym nad Zagórską Strugą.

W Zagórzu i Szmelcie według archiwalnych dokumentów istniały też hamernie, czyli kuźnie wodne. Dziś trudno już dokładnie ustalić, w których miejscach były one usytuowane. Charakterystycznym widokiem w Zagórzu i Szmelcie były również kopalnie żwiru i piachu na stokach okolicznych morenowych wzgórz. Współcześnie przy Zagórskiej Strudze próżno szukać zakładów produkcyjnych wykorzystujących siłę rzeki. Jedynym wyjątkiem jest współczesna rekonstrukcja jednego z młynów, która znajduje się w okolicy Dworku pod Lipami w rumskim parku. Znajduje się w nim siedziba rumskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Przy jego elewacji ułożono wyjątkowe pamiątki: stare, oryginalne kamienie młyńskie pochodzące z młynów Kühla i Marszałkowskich.

 

Skrzynka:

Edycja, 02.09.2024

W tym miejscu jest piękny widok na dolinę Zagórskiej Strugi, nawet widok na dawne zabudowania jednego z młynów, stąd decyzja o umieszczeniu kesza właśnie tutaj :) 

Po zmianie lokalizacji w dniu 2.09.2024 - kesz przeniesiony nieopodal widoku.

Szukaj go na współrzędnych dodatkowego waypointa, w tematycznym maskowaniu.

W razie problemów - patrz spojler.

W pojemniku znajduje się worek z mąką - NIE JEST ON NA WYMIANĘ, tak więc proszę go nie zabierać.

Jest to tematyczne wyposażenie skrzynki.

Dla pierwszych znalazców oraz dla reszty zdobywców  - pamiątkowe certyfikaty.

Bardzo proszę po podjęciu zamaskuj po sobie, aby nic nie bylo widać i nic nie wystawało. 

Łażą tamtędy mugole i szkoda by było, aby kesz padł ich łupem. A raz już padł.

Życzę udanej zabawy i powodzenia !

Rules of reactivation

Reaktywacja jest zabroniona i nie ma od tego wyjątków.

Read more about reactivation of geocaches here