[WK] Zespół ruralistyczny wsi Wielki Kack

Historia:

W skład zespołu ruralistycznego jako zachowanego układu przestrzennego siedliska wsi wchodzą 4 domy mieszkalne, kościół, plebania, kapliczka św. Rocha oraz wiejska droga z łagodnymi łukami położona wzdłuż rzeki wraz z wyniesionym wyspowym kościołem i cmentarzem. Do dziś zachowały się tu domy z 1882 roku (nr 12) oraz 1900 roku (nr 10), gdzie znajdował się sklep kolonialny.Kawałek dalej przy ulicy Źródło Marii 23 znajduje się najstarszy dom w Gdyni. Choć rok powstania jest nieznany to według tradycji rodzinnej dom powstał pod koniec XVIII wieku. Jest to jedyny obiekt w mieście z tzw. „czarną kuchnią”, który posiada cechy charakterystyczne zarówno dla II poł. XVIII w. (boczne okno, czarna kuchnia) jak i połowy XIX (rodzaj cegły). Badania dowodzą, że teren Wielkiego Kacka był zamieszkiwany przez ludność koczowniczą już około 2000-1700 lat przed naszą erą. Pierwsza wiadomość o przynależności Pomorza do państwa Mieszka I znajduje się w dokumencie zwanym Dagome Iudex z około 990 r. Zajęcie tej ziemi musiało nastąpić w katach 950-980. Z czasem (przypuszczalnie w II połowie XII wieku książęta z dynastii Sobiesławiców podzielili ten obszar pomiędzy ród rycerski i biskupstwo włocławskie dając początek odpowiednio Małemu i Wielkiemu Kackowi. Nazwa wsi Wielki Kack pojawia się po raz pierwszy 19 czerwca 1277 roku w dokumentach księcia pomorskiego Mściwoja II, w którym potwierdza przynależność tych ziem do włości kościelnych biskupa włocławskiego Albierza, jeszcze z nadania jego ojca Świętopełka, zatem Wielki Kack musiał istnieć już przed rokiem 1266, czyli przed śmiercią Świętopełka. 3 lutego 1353 roku wieś Wielki Kack została lokowana na prawie chełmińskim (odmiana prawa niemieckiego) przez biskupa włocławskiego Macieja z Gołańczy. Reorganizowano wtedy wieś, rozmieszczono i podzielono grunty, zastąpiono daniny w naturze (które obowiązywały we wsiach na prawie polski) daninami pieniężnymi, wprowadzono tzw. trójpolówkę oraz utworzono samorząd z sołtysem na czele. Wielkokackim sołtystem został „roztropny mąż imieniem Przysutony” i otrzymał on co dziesiąty łan ziemi z 40 łanów wsi (ok. 680 ha). Wtedy również dla proboszcza, którego nie było jeszcze we wsi (parafia powstała dopiero w II połowie XIV wieku) zarezerwowano również 4 łany ziemi. Biskup nadał także sołtysowi prawo połowów w jeziorze Kackim małymi narzędziami, zaś chłopi mogli łowić jedynie więcierzami w piątki i soboty. Sołtys musiał utrzymywać lekkozbrojną służbę konną w obronie kraju i wyprawach wojennych, zaś chłopi składali się na wyposażenie pachołków do służby obozowej, na których ich rekrutowano. Pierwszą wojną jaka prawdopodobnie spustoszyła Wielki Kack była wojna trzynastoletnia (1454-1466). Następnie wieś ucierpiała po potopie szwedzkim (1655-1660), ze zniszczeń którego podnosiła się jeszcze w 1685 roku.

W 1582roku powstał we wsi duży 6-łanowy folwark i browar. Ich dokładniejszy opis pochodzi z lat 1644-1645 gdzie czytamy: „W tej wsi dom niemały z pruska w cegłę murowany, dachówką nakryty, zewsząd dobrze opatrzony. Ów dom, czy raczej dwór, był wyposażony w piece i meble, drzwi z żelaznymi zawiasami, klamkami i zamkami. Naprzeciw dworu stał domek czeladny w glinę lepiony, w złym stanie technicznym. Browar był niemały, w glinę lepiony, dachówką nakryty, z jednym oknem, wyposażony w kocieł na 3 beczki oraz słodową kadź ciekłą do zamoczenia słodów. Następnie stodoła od dwóch klepiskach, częścią w deski, częścią w glinę lepiona, zewsząd podparta z dworu. Do zabudowań folwarcznych należały również: owiec pożytecznych starych 200, ale są w arendzie u o. Oleśnickiego, nie należą do tego inwentarza.” W tym czasie Kacki młyn posiadał już dwa koła, lecz wymagał naprawy. Korzystnemu zbytowi zboża w przypadku Wiekiego Kacka niewątpliwie sprzyjała bliskość portowego Gdańska. W 1685 roku folwark posiadał już dwór, dwie stodoły, oborę, stajnię ze spichlerzem, szopę dla bydła, browarem i owczarnią, ale wszystkie budynki wymagały naprawy. Pierwszy raz wspomniano też o więzieniu na chłopy istniejącym przy folwarku, czyli areszcie dla krnąbrnych chłopów, które znajdowało się przy bramie wjazdowej na podwórze. Od połowy XVII wieku dzierżawcą był szlachcic Lewiński. W 1766 roku „młyn bywał na rzece przez wieś z jeziora idącej, od 20 lat zrujnowany”. Obowiązkiem mieszkańców Kacka i Chwaszczyna było pić wyłącznie trunki pochodzące z biskupiego, czyli miejscowego browaru. Napisano: „cudzych pić, ani podwozić z innych karczem lub Gdańska nie mają, pod karą 5 talarów dla każdego łamiącego przepis. Mimo procesu uwłaszczeniowego chłopów, folwark wielkokacki funkcjonował jeszcze kilka dziecięcioleci. Kiedy 10 maja 1835 roku zmarł w Gdańsku kupiec Andrzej Żabiński, jego spadkowiczami w Wielkim Kacku zostały cztery osoby: gospodarz Martin Lassek, Elizabeth Lukrafka z domu Lassek, Eva Hoffmuster z domu Żabieńska i Dorothea von Żabiński. Za zgodą rejencji gdańskiej kontraktem z 11 września 1839 roku od spadkowiczów folwark kupił za 4000 talarów Gottfried Friedrich Wilhelm Westphal. W następnych latach ponownie przechodził z rąk do rąk. W 4 marca 1840 roku zakupił go Alexander Friedrich Wilhelm Detert za 4550 talarów, a już 18 sierpnia 1841 roku sprzedał go za 8050 talarów Davidowi Wilhelmowi Tesmerowi. Również Tesmer sprzedał go 10 stycznia 1843 roku za 8750 talarów Edwinowi Herrmanowi Doeblerowi. Doebler gospodarował tam 10 lat i 18 czerwca 1853 roku sprzedał folwark za 15000 talarów Juliusowi Zende. Również Zende sprzedał folwark bardzo szybko i już 28 sierpnia 1856 roku przeszedł on w ręce wdowy po pruskim rotmistrzu Annie von Kall za 21000 talarów. Administrowała tam 11 lat, jednak popadła w kłopotyfinansowe, a folwark zlicytowano na przymusowej licytacji (subhaście) 16 grudnia 1867 roku na rzecz zegarmistrza z Gdańska –Johanna Nordta za 20050 talarów. W latach 80. XIX wieku (prawdopodobnie w 1886 roku, ale nie ma pewności) folwark został rozparcelowany. Wspomnianej parcelizacji nie dokonał już z pewnością Nordt, ale jego następca kupiec Leopold Cohn, który nabył majątek 7 kwietnia 1877 roku za 54000 marek niemieckich. Tak zwaną resztówkę majątku, z zabudowaniami folwarcznymi, po podziale nabył od Cohna 25 lipca 1890 roku Gottfried Neumann z Wielkiego Kacka.

Po decyzjach traktatu wersalskiego Wielki Kack trafił w granicę Polski i leżał w tak zwanym „korytarzu pomorskim”. W latach 1920-27 wieś należała do powiatu wejherowskiego, a od 1928 roku do powiatu morskiego z siedzibą w Wejherowie. W latach 1920-33 Wielki Kack był siedzibą gminy wiejskiej (wójtostwa), do której należały też Wiczlino, Chwarzno, Mały Kack, Kolibki i Redłowo. Pierwszym wójtem w latach 1920-22 został Józef Keslinke, kolejnym, w latach 1922-32, Andrzej Ellwardt. W 1934 roku reorganizowano terytorium Polski i zlikwidowano wójtostwa. Od tego czasu Wielki Kack należał do gminy zbiorczej Chwaszczyno, której wójtem aż do II wojny światowej został Andrzej Dampc z Kolonii. W gromadach wiejskich, jaką był wtedy Wielki Kack władzę na trzyletnią kadencję sprawowali sołtysi, którymi byli kolejno Andrzej Ellwardt, Józef Żywicki, Franciszek Keslinke i Jan Pałasz. W 1930 roku w Wielkim Kacku były 94 gospodarstwa, z czego aż 65 o powierzchni do 5 ha.Duże gospodarstwa od 20 do 50 ha były tylko 4. Najbogatszą rodziną byli Jasińscy, którzy w swoich trzech gospodarstwach wspólnie posiadali 75 ha ziemi (134 morgi). Drobni rolnicy i bezrolni szukali pracy na polach bogatszych sąsiadów oraz w lasach. Opróczrolnictwa prowadzono handel runem leśnym, gałęziami wierzbowymi i kwiatami w Gdyni i Wolnym Mieście Gdańsku. Niektórzy znaleźli pracę przy budowie portu w Gdyni, a po jego powstaniu w samym porcie. Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego udział rolnictwa w gospodarce wsi znacząco zmalał. Jan Pałasz w liście do starosty morskiego z 1 czerwca 1938 roku pisze: „większość stanowią już nie rolnicy, lecz robotnicy i rzemieślnicy pracujący w Gdyni”. W Wielkim Kacku nie było większego przemysłu, poza małymi zakładami rzemieślniczymi (w tym stolarski, szewski, krawiecki, cukierniczy, 4 fryzjerów, warsztat rowerowy i kuźnia) oraz zakładami takimi jak betonownia Augustyna Dybowskiego, żwirownia Antoniego Mroza, czy masarnia Alfonsa Fojta. We wsi było kilka sklepów w tym: mięsny Łucji Rietz, piekarnie Pawła Kopickiego oraz Antoniego Trocha (posiadał również sklep ogólnospożywczy w swoim dwupiętrowym domu) oraz 4 sklepy ogólnospożywcze. Wojciech Targowski prowadził także „Oberżę Kaszubską” z hotelem i restauracją. W 1935 roku wybudowano nową szosę łączącą Orłowo z Chwaszczynem (dzisiejsza ulica Wielkopolska), a od 1 września 1936 roku przy Wiczlińskiej 6 w Wielkim Kacku działała Agencja Pocztowo-Telegraficzna. Również w 1936 roku w Wielkim Kacku przy skrzyżowaniu ulic Ornej i Źródła Marii gdzie stał dzwon strażacki, powstał oddział Ochotniczej Straży Pożarnej, w którym poza jego głównymi zadaniami odbywały się różnego rodzaju zabawy, festyny i imprezy wiejskie. Z czasem placówkę przeniesiono do budynku piekarza Stefana Trochy, a wieloletnim jej komendantem był Jan Melcer.

Po zwycięstwie nad Niemcami w latach 1945-54 Wielki Kack należał do gminy Chwaszczyno. Sołtysem wsi został Józef Żywicki (syn przedwojennego sołtysa również Józefa Żywickiego). W 1945 roku we wsi powstała też kółko socjalistycznej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” jako filia tejże organizacji z Chwaszczyna. We wsi zaczęły się również odbudowywać zakłady rzemieślinicze, jednak z biegiem czasu prywatnych zakładów było coraz mniej. W 1952 roku działały już tylko 2 –krawiec Bernard Majkowski i piekarz Wojciech Mazur. Wobec napływu mieszkańców, którzy swoją pracą związali się z Gdynią szybko pojawił się postulat przyłączenia wsi do miasta. 22 marca 1946 roku na posiedzieniu Gminnej Rady Narodowej w Chwaszczynie postawiono wniosek o przyłączenie gromady Wielki Kack do miasta Gdyni. Radny Leon Baranowski oświadczył, że: „niemal wszyscy mieszkańcy Wielkiego Kacka są za przyłączeniem do miasta Gdyni; bądź to ze względu na interesa bądź też na zatrudnienie, gdyż rzemieślnicy i robotnicy także i rolnicy szukają zarobku na utrzymanie w mieście Gdynia”. Rada wyraziła jednogłośną zgodę jeszcze na tym samym posiedzeniu. W 1952 roku po ponownym wniosku o przyłączenie do Gdyni wniesiono oficjalny wniosek do władz państwowych o dołączenie gromady Wielki Kack do miasta Gdynia. Ostatecznie rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 sierpnia 1953 roku Wielki Kack przyłączono do Gdyni. Wtedy w Gdyni znalazły się tereny Wielkiego Kacka ze wzgórzem Fikakowo wraz z rozległymi ziemiamiuprawnymi i osiedlami: Dąbrowa, Janiszewo (Dąbrówka), Karwinami, wzgórzem Bernardowskim, jednak lasy z okolicznymi przysiółkami jak: Bernardowo, Józefowo, Gołębiewo i Tasza, razem z terenami Chwaszczyna: Kacze Buki, Rewerenda, Kolonia oraz wioski Wiczlinoi Chwarzno włączono do Gdyni dopiero 1 stycznia 1973 roku. W połowie lat 50. Wielki Kack zyskał też połączenie autobusowe z Gdynia poprzez nową linię trolejbusową 23. Po włączeniu do Gdyni do lat 70. Wielki Kack praktycznie nadal był wioską, która tylko nieznacznie zmieniła swój pierwotny charakter. Dopiero powstanie nowych dzielnic Gdyni w latach 70. –Karwin i Dąbrowy –wpłynęło na charakter wsi. Wtedy też na terenach Wielkiego Kacka powstały cztery oddzielne dzielnice –Wielki Kack, Mały Kack (przydzielono do niego tereny Wielkiego Kacka od ul. Racławickiej do torów kolejowych i ul. Sopockiej) Karwiny i Dąbrowa. Rozpoczęła się rozbudowa ulic Wielkopolskiej i Chwaszczyńskiej, wytyczona obwodnicę Trójmiasta, która przecięła tereny Wielkiego Kacka niemal napół. Wybudowano ujęcia wody i jedną z największych inwestycji w regionie – fabrykę farb i lakierów „Polifarb”, które miały stać się jednymi z największych w Europie. Dobudowano do nich również bocznicę kolejową odchodzącą od magistrali węglowej w okolicy Źródła Marii. Pierwsza Rada Dzielnicy Wielki Kack złożona z 13 radnych zaczęła funkcjonować w 1996 roku. W lutym 1998 roku liczbę radnych zwiększono do 15.

Skrzynka:

Skrzynka na współrzędnych. Do jej podjęcia potrzebujesz kodu, który uzyskasz czytając opis.

A - Rok lokowania wsi Wielki Kack na prawie chełmińskim.

B - Rok w którym Wielki Kack został po raz pierwszy siedzibą gminy wiejskiej (wójtostwa).

C - Rok przyłączenia Wielkiego Kacka do Gdyni.

Suma liczb A + B + C da kod do pojemnika.