Park pałacowy – krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. na miejscu barokowej rezydencji książąt Radziwiłłów i zachowujący ślady wcześniejszego, regularnego układu

Położenie obiektu: pierwotnie na skraju Puszczy Błudowskiej (stąd nazwa Zabłudów), przy gościńcu z Gródka do Jałówki na lewym brzegu rzeki Rudni, zwanej dawniej Meletyną lub Meleciną, obecnie w granicach miasta Zabłudów

Puszczę Błudowską otrzymał przed 1525 r. z nadania Zygmunta Starego Aleksander Chodkiewicz (zm. w 1549 r.). Grzegorz Chodkiewicz uzyskał (zapewne w 1533 r.) przywilej na lokalizację tu miasta, które powstało po drugiej stronie rzeki, naprzeciw siedziby właścicieli, a w 1654 r. otrzymało prawa miejskie magdeburskie. Ówczesny dwór Chodkiewczów w Zabłudowie stał się centrum rozległych dóbr zabłudowskich i siedziba ta, podobnie jak miasto, została w II połowie XVI w. znacznie rozbudowana. W 1563 r. Grzegorz Chodkiewicz ufundował w Zabłudowie kościół parafialny, cerkiew grecką i szkółkę przycerkiewną, przy czym wzniesioną w mieście cerkiew usytuowano na osi biegnącej od dworu i stała się ona stałym komponentem widokowym siedziby.

Zabłudów stał się bardzo wcześnie ważnym ośrodkiem reformacji. W 1567 r. założono tu drukarnię ruską, służącą też ewangelikom, a znany ziemianin Szymon Budny przełożył tu na dialekt zachodnioruski „Usprawiedliwienie grzesznego człowieka przed Bogiem” i „Katechizm”.

W II połowie XVI w. siedziba dworska otrzymała też właściwą dla renesansu kompozycję, składającą się m.in. z ogrodu o funkcjach użytkowo-ozdobnych, o której jednak niewiele wiemy, gdyż późniejsze przeobrażenia siedziby dworskiej całkowicie zatarły ślady renesansowego układu.

Po Grzegorzu Chodkiewiczu, hetmanie wielkim litewskim (zm. w 1574 r.) dobra zabłudowskie przeszły na jego synów – najpierw na Andrzeja, podstolego litewskiego (zm. w 1576 r.), a następnie na Aleksandra, starostę grodzieńskiego i mohylowskiego. Po bezpotomnej śmierci Aleksandra w 1578 r. połowę dóbr przejęła jego siostra Anna (wzm. w 1584 r.), żona Pawła Paca, wojewody mścisławskiego. Część majątku przejęli wtedy Sapiehowie, a w roku 1580, na mocy testamentu Pawła Sapiehy – przejęli tę część Sanguszkowie. Około 1600 r. nabył Zabłudów książę na Birżach i Dubinkach, hetman polny Wielkiego Księstwa Litewskiego i wojewoda wileński Krzysztof Mikołaj Radziwiłł (ur. w 1547 r., zm. w 1603 r.), po którym przejął te dobra jego syn Krzysztof (zm. w 1640 r.). Ufundował on w Zabłudowie i uposażył zbór kalwiński, który wzniesiono między rynkiem a stawem dworskim (zbór ten istniał do około 1860 r.). Obok zboru wniesiono plebanię, szpital i szkołę. Nastąpił wtedy rozkwit ruchu reformatorskiego, a w 1662 r. ukrywali się w Zabłudowie wybitni arianie – Zbigniew Morsztyn, Samuel Mierzeński i Maciej Przypkowski. Tutaj też odbył się prawdopodobnie ostatni synod ariański w Polsce.

Po Krzysztofie Radziwille Zabłudów odziedziczył jego syn Janusz (zm. w 1655 r.). Następnie dobra przejęła wnuczka Krzysztofa Mikołaja – Maria Anna (zm. w 1667 r.), żona księcia Bogusława Radziwiłła, koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosty brańskiego i poszyrwińskiego, który został właścicielem całej majętności w roku 1662.

W latach 1663-1664 rezydencja został wyremontowana pod kierunkiem ówczesnego administratora dóbr – Swinarskiego. Stał tu w tym czasie pałac z gankiem i rzeźbionymi balustradami, usytuowany na wzniesieniu górującym nad doliną rzeki. Sąsiadował z nim nowo oparkaniony sad, ogród i zwierzyniec oraz dziedziniec otoczony stajniami, stodołami i innymi budynkami gospodarczymi. W obrębie założenia stał także dworek urzędniczy, a na rzece, pomiędzy rezydencją a miastem znajdował się duży staw.

Ogrody, zaniedbane przed 1663 r., zostały podczas remontu ponownie zagospodarowane przez sprowadzonego z Prus ogrodnika. Można przypuszczać, że opadały one tarasami w kierunku rzeki i stawu, przy czym ogród ozdobny sąsiadował z dworem, a sad położony był na zachód od dworu i zabudowań gospodarczych, skupionych przy dziedzińcu we wschodniej części założenia. Gościniec biegł w tym czasie bardziej na zachód niż obecna droga i przebiegał między dwoma istniejącymi obecnie stawami. Zwierzyniec, położony na północ od rezydencji w nadrzecznym lesie olsowym, pozostawał pod nadzorem Daniela Camela.

Po Bogusławie Radziwille (zm. w 1669 r.) Zabudów należał do jego córki Ludwiki Karoliny (wzm. w 1681 r. i 1687 r., zm. w 1695 r.), zamężnej za Ludwikiem margrabią Hohenzollernem. Jedyna ich córka Elżbieta zmarła w 1728 r. i wszystkie dobra tej linii Radziwiłłów odziedziczył po długim procesie Hieronim Florian książę Radziwiłł, chorąży wielki litewski (ur. w 1715 r., zm. w 1760 r.), który przekazał dobra zabłudowskie bratu – Michałowi Kazimierzowi (ur. w 1702 r., zm. w 1762 r.). Następcą Michała Kazimierza Radziwiłła został jego syn Hieronim (ur. w 1759 r., zm. w 1786 r.).

Rezydencja, która podobnie jak miasto, poniosła dotkliwe straty w czasie wojny z Moskwą, została około połowy XVIII w. ponownie przebudowana. Około 1748 r. wzniesiono tu obszerny, murowany pałac z krużgankami i oficyną oraz szereg innych budynków. Ogrody otrzymały zapewne ozdobny, barokowy wystrój (o którym jednak niewiele dziś wiemy). Przebudowano też staw przy rezydencji i wykopano obok niego drugi. Biegły przy nich po groblach z mostami dwie drogi z miasta. W sadzie wykopano też dwie sadzawki. Prowadzono także prace nad restauracją zboru i kościoła, który jednak ostatecznie rozebrano w 1800 r. i zastąpiono nowym. Układ miasta uległ w XVIII w. regulacji i barokowej rozbudowie.

Kolejnym właścicielem Zabłudowa został Dominik Radziwiłł (ur. w 1768 r., zm. w 1831 r.), ożeniony w 1807 r. z Izabellą Mniszchówną, której posag zabezpieczono na dobrach zabłudowskich. Rozwód małżonków w 1808 r. stał się przyczyną wieloletniego procesu majątkowego, w rezultacie którego Izabella, z drugiego małżeństwa hr. Demblińska, zamiast sum i należnych procentów nabyła w 1819 r. Zabłudów wraz z należącymi do niego ziemiami.

Na początku XIX w. w skład rezydencji wchodziły oprócz osiemnastowiecznego pałacu liczne inne budynki oraz „ogród na starym dworze” o pow. 2,5 ha, sad o pow. 6 ha (z dwiema sadzawkami), stawy o pow. około 4 ha, młyn, ogrody warzywne i chmielnik. Na północ od rezydencji znajdowała się duży staw na rzece. Do majątku należała też cegielnia pod miastem.

Z powodu udziału Demblińskich w Powstaniu Listopadowym Zabłudów został skonfiskowany albo przymusowo sprzedany i po 1831 r. przeszedł na własność Fuhrmana, a w 1856 r. zakupił dobra zabłudowskie Aleksander Kruzensztern (wzm. w 1890 r.).

W II połowie XIX w. miasto stało się ośrodkiem przemysłowym, a dawna barokowa rezydencja książąt Radziwiłłów została przekomponowana w duchu krajobrazowym. Pałac rozebrano pozostawiając jedynie oficyną (lub jej część), pełniącą początkowo funkcję dworu. Później wzniesiono bardziej na południe nowy dwór, a na zachód od niego umieszczono dziedziniec z podjazdem, otoczony budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Teren dawnych ogrodów przylegający do stawów i nowej drogi do Jałówki przeobrażono w krajobrazowy park. Z dawnej kompozycji pozostały tu droga biegnąca między stawami (teraz już wewnątrz parku) i część drzew ozdobnych. Wokół stawów i we wnętrzach parku przeprowadzono nowe, bardziej swobodne drogi spacerowe oraz posadzono grupy drzew i krzewów różnych gatunków. Na zachód od parku mieściły się sady, a przy drodze biegnącej południowo-wschodnią granicą dziedzińca i parku wzniesiono oranżerię i murowany pawilon gościnny. Za tą drogą mieściły się część gospodarcza i przylegający do niej ogród warzywny.

Prace nad wzbogaceniem parku kontynuował na początku XX w. syn Aleksandra Kruzenszterna. Po jego bezpotomnej śmierci odziedziczyła dobra jego siostrzenica Zofia z Rudigerów Manteuffel-Szoege, która pozostawała ich właścicielką do 1944 r. Bywała tu jednak tylko w okresie letnim, a w okresie międzywojennym dobrami zarządzał najpierw Stanisław Łoś, a od około 1939 r. Józef Manteuffel, daleki krewny właścicielki. Założenie zajmowało wtedy obszar o powierzchni około 9 ha.

Podczas II wojny światowej zniszczono ponad połowę miasta i prawie wszystkie budynki siedziby dworskiej. Park zdewastowano i usunięto z niego wiele drzew. Zlikwidowano też większość sadu dworskiego.

Po wojnie urządzono tu park miejski, jednak na skutek braku odpowiedniej konserwacji i pieczy kompozycja nadal była dewastowana. Część terenu rozparcelowano, na miejscu dawnej części gospodarczej zlokalizowano szkołę podstawową, która urządziła w parku boiska i tereny sportowe. Ruiny zabudowań dworskich rozebrano, a trzy zachowane do lat 80. XX w. budynki (w tym pawilon gościnny) użytkowane były w tym czasie jako domy mieszkalne. W ramach czynów społecznych dosadzono w rejonie dawnego dworu i dziedzińca drzew ozdobnych. Pozostałe tereny parku wykorzystywane były jako pastwisko lub zarosły zaroślami.

W latach 70. XX w. zamierzano przeprowadzić renowację parku i zbudować na terenie dawnego sadu stadion miejski. W latach 1980-1985 teren uporządkowano usuwając część zarośli ale też i część starych, chorujących drzew, przy czym nadal zamierzano w obrębie dawnej kompozycji zlokalizować nowe boiska i urządzenia sportowe.

Do lat 80. XX w. z dawnego układu kompozycyjnego przetrwały stawy, fragmenty skarp po dawnych tarasach, fragmenty dróg wokół stawów i znikoma część starych nasadzeń (która nie pozwalała nawet na odtworzenie dawnej kompozycji). Zachowany starodrzew pochodził w większości z końca XIX lub z I połowy XX w., a dominowały w nim klony, jesiony, wiązy, wierzby i lipy. Występowały tu też brzozy, olchy, topole, świerki, kasztanowce i modrzew, a na uwagę zasługiwała sosna wejmutka o średnicy pnia 55 cm. Wyróżniały się jedynie pojedyncze drzewa starsze sadzone około połowy XIX w. lub w I połowie tego stulecia – 3 lipy o średnicy pni 90-100 cm, dąb o średnicy pnia 90 cm, wiąz o średnicy pnia 80 cm, 2 białodrzewy o średnicy pni 90-100 cm oraz 2 klony i 2 jesiony o średnicy pni 80-85 cm. Liczne były natomiast młode samosiewy drzew i zaroślowe grupy krzewów, w których spotykało się także stare karagany, suchodrzewy, jaśminowce, pęcherznice i lilaki.

Park był dobrze widoczny od północy, wschodu i południa oraz z drogi prowadzącej do miasta. Jego stary drzewostan wyróżniał się w krajobrazie, ale znaczna dewastacja wyraźnie zmniejszyła walory krajobrazowe tego obiektu.