Dojlidy - Park pałacowy

Park pałacowy – krajobrazowy, powstały po 1856 r. na miejscu istniejącej od I połowy XV w. siedziby dworskiej

Położenie obiektu: pierwotnie wśród pól i lasów, w sąsiedztwie rzeki Białej, dziś na peryferiach Białegostoku w dzielnicy Dojlidy (której układ urbanistyczny powstawał pod wyraźnym wpływem kompozycji siedziby dworskiej), przy drodze do Zabłudowa i Bielska Podlaskiego, w sąsiedztwie browaru zlokalizowanego w dawnej części gospodarczej założenia i w sąsiedztwie obiektów pochodzących z okresu działalności Hasbachów (fabryki sklejek i pałacu Hasbachów z ogrodem)

Plan parku pałacowego w Białymstoku Dojlidach - stan z 1988 r.

Historia siedziby dworskiej w Dojlidach sięga XV w., kiedy to przy dworze Jakuba Raczki Tabutowicza, stanowiącym centrum dóbr białostockich nadanych mu w latach 1437-1450, powstał w Dojlidach pierwszy dwór. Po śmierci Raczki Białystok-Dojlidy odziedziczył jeden z jego czterech synów – Jundziłł Raczkowicz. Później tę część dóbr posiadali synowie Jundziłła – Maciej i Mikołaj Jundziłłowiczowie. Sprzedali oni Dojlidy w 1528 r. Aleksandrowi Chodkiewiczowi (zm. w 1549 r.). Skutkiem tej sprzedaży była degradacja założenia, które z centrum samodzielnych dóbr stało się tylko siedzibą jednego z kluczy dóbr w rozległych dobrach zabłudowskich Chodkiewiczów.

Mapa Folwarków Dojlidzkiego i Sobolewskiego... przez Barona Franciszka du Puget,... dnia 1 Octobris 1760 anno...
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 157 (nr 5-8)
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2744

Od lat 20. XVII w. Dojlidy należały do Radziwiłłów Birżańskich. Krzysztof Radziwiłł wydzierżawiał je „do wiernych rąk” arian: Samuelowi Przypkowskiemu, Krzysztofowi Arciszewskiemu i wreszcie Samuelowi Mierzeńskiemu (zm. w 1679 r.). Nie znamy wyglądu założenia w tym czasie, można jednak przypuszczać, że musiało ono posiadać wartościową oprawę estetyczną jako centrum życia religijno-politycznego innowierców związanych z Radziwiłłami. W latach 1645-1808 Dojlidy pozostawały w zastawie, który w 1698 r. od Jana z Mierzna Mierzeńskiego (syna Samuela) nabyli Braniccy. Okres ten charakteryzował się ponownym upadkiem kompozycji. W 1769 r. składały się na nią: kompleks zabudowań folwarcznych zgrupowanych przy drodze ze Skorup i z Białegostoku do Zabłudowa, trzy ogrody użytkowe otoczone szpalerami drzew, stawy z groblą, po której biegł gościniec, karczma zwana Strażą i młyn ze stawem na rzece. W sąsiedztwie założenia zlokalizowana była cerkiew unicka z zabudowaniami probostwa oraz wieś zagrodników dojlidzkich. Od strony Białegostoku do folwarku prowadziła droga obsadzona aleją.

W 1808 r. Radziwiłłowie wykupili Dojlidy, a w 1856 r. sprzedali je Aleksandrowi Kruzenszternowi, który przeznaczył je w 1886 r. na posag córki Zofii Rudiger i wprowadził tu nową kompozycję. Nastąpiły wtedy zmiany polegające na przesunięciu biegu gościńca zabłudowskiego poza stawy, przeniesieniu części gospodarczej na południe od ogrodu, przebudowie stawów oraz na założeniu parku na miejscu dawnego folwarku i ogrodów z nim sąsiadujących.

W latach 60. XIX w. zbudowano pałac (o charakterze renesansowej willi włoskiej wyposażonej w klasycystyczny detal) ulokowany w samym środku dawnego folwarku, na obszernej polanie opadającej łagodnie ku największemu ze stawów. Na staw ten prowadził widok z tarasu zajmującego całą szerokość wschodniej elewacji pałacu. W parku wykorzystano częściowo drogi folwarczne, a przed pałacem urządzono kolisty klomb zajmujący część owalnego wnętrza. Przeprowadzono też nowe, swobodne drogi spacerowe oraz posadzono wiele drzew i krzewów ozdobnych tworzących w rozległych wnętrzach parkowych malownicze grupy na te starych alei.

W 1898 r. na miejscu spalonego starego browaru wybudowano nowy.

Już przed 1914 r. Zofia Rudiger nie zamieszkiwała w dobrach dojlidzkich lecz w Bad Liebenstein w Saksonii. Od 1919 r. trwały próby przejęcia Dojlid przez państwo Polskie. Ostatecznie w 1921 r. Zofia Rudiger sprzedała majątek Polsko-Amerykańskiemu Bankowi Ludowemu, od którego w 1922 r. odkupił Dojlidy Jerzy Rafał książę Lubomirski z Przeworska, który rozbudował browar i zakłady przetwórcze w części gospodarczej, a także dokonał nowych nasadzeń w parku.

Założenie pałacowo-parkowe w Białymstoku - Dojlidach na mapie Białegostoku.

W latach 1941-1944 w pałacu mieściła się rezydencja Ericha Kocha, szefa administracji cywilnej okręgu białostockiego. Obok pałacu wybudowano wtedy bunkier przeciwlotniczy, sam zaś park starannie konserwowano. W 1945 r. majątek rozparcelowano, browar upaństwowiono, większość parku przekazano miastu, a pałac z częścią parku przekazano Technikum Rolniczemu, które w obrębie parku wzniosło kompleks budynków szkolnych. Park, pozbawiony należytej opieki zaczął powoli zarastać. Zniekształceniom uległy ponadto drogi spacerowe oraz stawy.

W latach 80. XX . większość terenu parku stanowiła park miejski. Do tego czasu, oprócz pałacu i stawów, zachowało się tu sporo dawnych kompozycji roślinnych, a powierzchnia zachowanej kompozycji parkowej wraz z pałacem i stawami wynosiła około 17 ha. W tym czasie park posiadał bujną różnogatunkową roślinność, pochodzącą z różnych okresów historycznych. Rosły tu jeszcze osiemnastowieczne i dziewiętnastowieczne lipy i jesiony, obok młodych drzew posadzonych w różnych latach XX w. Jednakże na skutek zbyt gęstych nasadzeń zatarciu uległa część wnętrz parkowych, a duże połacie parku były zbyt zacienione, co powodowało zły stan runa parkowego. W sumie występowały tu wtedy 74 gatunki i odmiany drzew i krzewów, a ta bogata roślinność wraz z pałacem i kompleksem stawów sprawiała, że park ten należało uznać za jeden z najcenniejszych pod względem przyrodniczym parkowych obiektów Białostocczyzny. Założenie pełniło istotną rolę w krajobrazie, a także w układzie przestrzennym dzielnicy, stanowiąc jedyny otwarty obiekt rekreacyjny w tym rejonie miasta.