Dzisiejsza Jelenia Góra składa się w swoich granicach z kilku osad, wsi, miejscowości i miast, które stopniowo łączyły się w jeden organizm miejski. Były to m.in.: Jelenia Góra, Cieplice, Sobieszów, Maciejowa czy Jagniątków. Proces ten zapoczątkowany jeszcze przed wiekami trwa nadal, a rozrastająca się „aglomeracja karkonoska” będzie stopniowo wchłaniać w przyszłości następne mniejsze miejscowości.
Miasto Jelenia Góra, które w 2 poł. XIII w. otrzymało prawa magdeburskie, było tu zawsze największym skupiskiem osadniczym. Równie stare tradycje mają też Cieplice, osada rozwijająca się wokół ciepłych źródeł wód termalnych o walorach leczniczych, wyrosła dzięki kolejnym fundacjom klasztoru augustianów, joanitów i cystersów.
Między Jelenią Górą, a Cieplicami istniały dawniej co najmniej dwie wsie Cunnersdorf (Kunnersdorf) – Kunice, i dalej, mniej więcej od dawnej zajezdni tramwajowej, Herischdorf – Malinnik. Ta druga wieś, dobrze i gęsto zabudowana, miała ponad 4 km długości i wymieniana była w dokumentach wcześniej niż Jelenia Góra.
Na południowo-zachodnim skraju Malinnik (Herischdorf) stykał się prawie z Cieplicami, które na początku XX wieku miały około 4000 mieszkańców (Jelenia Góra ok. 20.000) i czyniły starania, aby uzyskać status miasta. Z tą myślą w 1920 roku włączono w granice tej miejscowości m.in. Malinnik. To i inne działania pozwoliły Cieplicom uzyskać w 1935 roku prawa miejskie (jako miasto Warmbrunn, a później Cieplice, Cieplice Śląskie i Cieplice Śląskie Zdrój funkcjonowało do 1976 roku, kiedy zostało włączone w granice Jeleniej Góry).
Kiedy w Cieplicach od co najmniej 600 lat rządzili i gospodarowali Schaffgotschowie, tak w XIX i na początku XX wieku we wsi Malinnik rozwijali przemysł Füllnerowie. W 1854 roku pochodzący z Wrocławia Heinrich Füllner założył tam Warsztaty Remontowe Maszyn Papierniczych. Jego syn Eugen zakupił później szlifiernię szkła w Malinniku, a zakłady przeniósł bliżej Cieplic, nad Wrzosówkę, w okolice południowo-wschodniego skraju Parku Zdrojowego. Tutaj, na przełomie XIX i XX wieku, zbudował willę, w której zamieszkał (dzisiaj przedszkole „Zaczarowany Parasol”). Na północny wschód od tej budowli powstała Fabryka Maszyn Papierniczych – Maschinenbauanstalt Warmbrunn (później „Fampa”, „Beloit”, dzisiaj PMPoland).
Eugen Füllner w sprawach przemysłu drzewnego i papierniczego, i interesach ściśle współpracował ze specjalistami w Norwegii. Odbył kilka podróży do tego kraju i był nim zafascynowany. Zgłębiał tajniki nowoczesnych technologii w dziedzinie papiernictwa, które z powodzeniem wprowadzał na miejscowy śląski grunt. Zakład Füllnera dzięki temu rozwijał się pomyślnie. Fabryka eksportowała swoje wyroby praktycznie na cały świat. (W 1920 roku Eugen Füllner sprzedał swój zakład, na którego bazie powstała firma „Linke-Hoffmann-Busch-Werke Aktiengesellschaft Eilung Füllnerwerk”, w 1934 roku firmę kupiła Maschinenfabrik AG vorm. Wagrer & Co. w Köthen, która zmieniła nazwę zakładu na „Füllnerwerk GmbH”).
Eugen Füllner, dbający przede wszystkim o własne interesy, nie zapominał też o swoich pracownikach. To dla nich zbudował specjalne, nowoczesne osiedla mieszkaniowe obok wschodniej krawędzi wału i tamy przeciwpowodziowej na Wrzosówce Podgórnej (budowane w latach 1904-1905). Nazywano je Kolonią Füllnera (Füllner Kolonie). Kupił też w Cieplicach tereny (pola uprawne, a przeważnie nieużytki) położone na południowy-zachód od fabryki, ciągnące się aż do wspomnianej wyżej tamy i na obszarze tym założył park, zwany później Parkiem Füllnera (Füllner Park).
Tzw. Zespół Fullnera.Widok od północnego-wschodu. Źródło: druk reklamowy z lat 20. XX wieku.
Działania Eugena Füllnera przyczyniły się do dużego rozwoju Malinnika, wsi jak pamiętamy bezpośrednio stykającej się z Cieplicami, np. w tamtych czasach (przełom XIX i XX w.), dzisiejsza apteka „Pod koroną” leżała w granicach tej miejscowości. Fabryka, willa z ogrodem, park i kolonia domków pracowniczych były swego rodzaju wydzieloną enklawą w południowo-zachodnim krańcu Malinnika, zbliżające tą osadę bliżej Cieplic, do Parku Zdrojowego. Tereny te wraz z zabudowaniami zwane są dzisiaj Zespołem Füllnera.
Za zasługi i całokształt pracy na rzecz lokalnej społeczności E. Füllner otrzymał od cesarza Wilhelma II tytuł tajnego radcy dworu i wysokie odznaczenie – order Czerwonego Orła. Politechnika Wrocławska, za osiągnięcia w dziedzinie techniki, nadała mu tytuł doctora honoris causa, a władze Wrocławia obdarzyły go tytułem honorowego obywatela miasta.
Eugen Füllner był przykładem człowieka sukcesu, a jednocześnie społecznika lokalnego, niezapominającego gdzie są jego korzenie i działającego na rzecz tej społeczności.
Tzw. Zespół Füllnera (fabryka, willa, park i osiedle robotnicze) miał doskonałe połączenie drogowe, ww. obiekty leżały przy szosie z Jeleniej Góry do Podgórzyna (Giersdorf) i miały nowoczesną, jak na owe czasy, komunikację tramwajową. Linię tramwajową z Jeleniej Góry do Cieplic uruchomiono 22 maja 1897 roku (gazową), a 8 sierpnia 1911 roku, uruchomiono linię tramwajową do Podgórzyna (od ok. 1900 roku tramwaje były już elektryczne). Ta druga linia tramwajowa za Placem Piastowskim w Cieplicach, przy rozjeździe na Sobieszów skręcała w lewo, biegła wzdłuż Parku Zdrojowego przez most na Wrzosówce, wzdłuż Parku Füllnera (dziś zwanego Parkiem Norweskim)docierała do szosy na Podgórzyn. Była to najpiękniejsza linia tramwajowa na Dolnym Śląsku i jedna z piękniejszych w ówczesnym Cesarstwie Niemieckim.
Willa i fabryka były własnością Eugena Füllnera natomiast park był darem dla mieszkańców Malinnika, a także kuracjuszy i mieszkańców Cieplic. Wg założenia fundatora, zmęczeni spacerem po cieplickim Parku Zdrojowym ludzie, którzy docierali do nowego wówczas parku musieli odpocząć i to dla nich zbudowano tu restaurację zwaną Nordisches Haus (Nordisches Blockhaus, Norwegische Blockhaus), tj. dom, pawilon norweski, znany dzisiaj jako Pawilon Norweski (od 1967 roku siedziba Muzeum Przyrodniczego w Cieplicach Śląskich Zdroju, od 1976 do 2013 r. – Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze).
Rozwijające się Cieplice, dążące usilnie do otrzymywania praw miejskich doprowadziły, jak wspomniano wyżej, w 1920 roku do włączenia Malinnika w swój obręb administracyjny, tak więc Zespół Füllnera znalazł się od tego czasu w granicach tej miejscowości. Rzeka Wrzosówka już nie dzieliła, a Park Norweski (Park Füllnera) stał się swego rodzaju przedłużeniem Parku Zdrojowego w Cieplicach, choć oba założenia są z gruntu inne, mają własną historię i charakter. Styl norweski stanowił charakterystyczny, a jednocześnie unikalny element miejscowego krajobrazu.
Fragment Parku Füllnera (dzisiaj Park Norweski). W głębi willa Eugena Füllnera. Pocztówka z ok. 1925 roku, wł. Muzeum Przyrodnicze w Jelenej Górze, nr inw. MCp/108
Park Norweski (Park Füllnera) założono na nieużytkach, na planie zbliżonym do owalu o powierzchni ok. 17 ha (na wody przypada tu 1,1 ha), wg projektu wrocławskiego architekta ogrodów Fritza Hanischa w roku 1906. Od północy graniczy on z Parkiem Zdrojowym (oddzielają je dzisiejsze ul. Cervi, ogródki działkowe i rzeka Wrzosówka), od zachodu z ulicą Padgórzyńską i Osiedlem XX-lecia, od południa z osiedlem mieszkaniowym (dawna Kolonia Füllnera), tamą i wałem przeciwpowodziowym, a od wschodu z rzeką Wrzosówką i nieużytkami (Park wpisany został do rejestru zabytków 10 lipca 1979 roku pod nr 599/J).
Obsadzono go: dębami, jesionami, brzozami, klonami, lipami, topolami, wierzbami, olchami, sosnami, świerkami a także gruszami, jabłoniami, dereniami, bzami i czarnym bzem.
Park ma bardzo czytelny układ prezstrzenny, wykazujący jego charakter rekreacyjny. Jasność koncepcji projektanta jest bardzo dobrze widoczna. W parku wyróżnić można przynajmniej trzy wydzielające się strefy.
Strefa północna, obejmująca obszar zawarty miedzy mostem na Wrzosówce (Most Heinricha Füllnera) przy pomniku upamiętniającym spotkanie Wincentego Pola i Kornela Ujejskiego z Janem Purkyné na wschodzie, zamknięty rzeką Wrzosówką od północy do mostu na ul. Cervi, ul. Cervi, połączeniem ulic Cervi, Wolności i Podgórzyńskiej od zachodu i południowym skrajem stawu parkowego. Tutaj znajdowały się i znajdują do dzisiaj najważniejsze budowle parkowe. Centralnym elementem tej części parku jest Duży Staw o nieregularnej linii brzegowej, zwężający się w kierunku południowym, w końcowym odcinku przewężający się. Tutaj przerzucony został malowniczy łukowato wygięty, kamienny Most Zakochanych. Na południowo-zachodnim brzegu stawu stała niegdyś altana otwarta w kształcie grzybka (parasola). Na wyraźnym cyplu w pobliżu połączenia ul. Cervi, Wolności i Podgórzyńskiej (tu dzisiaj znajduje się niewielki parking), stała ongiś drewniana altana o ażurowych ściankach. Na wschodniej części stawu znajduje się mała wyspa (Kacza Wyspa), dzisiaj niedostępna z uwagi na gniazdujące tam ptaki (w latach 60-tych i 70-tych XX wieku istniały tu betonowe przystanie dla kajaków i rowerów wodnych). Na wyspę prowadzi niewielki żelazny mostek.
Tą część parku przecinają ze wschodu na zachód, od północy stawu: Aleja Eugena Füllnera, a wokół zbiornika wodnego od zachodu biegnie Aleja Zakochanych.
Na zachód od stawu znajduje się Plac Koncertowy, zamknięty od północy Pawilonem Norweskim, a od południowego wschodu nieistniejącą dzisiaj drewnianą muszlę koncertową (spłonęła w latach 70-tych XX wieku).
Muszla koncertowa. Fotografia z lat 70. XX w.
Plac ten został dzisiaj zagospodarowany na klomby z różami. Niegdyś w tej części parku znajdował się pomnik poświęcony Eugenowi Füllnerowi, a także głaz i obok niego rosnący dąb poświęcony marszałkowi Hindenburgowi (posadzono go w dniu 1 stycznia 1915 roku).
Niewątpliwie najokazalszą i wyjątkową w skali niegdyś niemieckiej, a dzisiaj polskiej, budowlą parku jest Pawilon Norweski (Nordisches Haus, Nordisches Blockhaus). Wzniesiono go w latach 1906-1909 na podobieństwo pawilonu „Frognersaeteren”, położonego na zboczach Oslofjordu, dzisiaj norweskiej stolicy Oslo (zbudowany w 1880 roku wg projektu architekta Munthe). Jego plany i rysunki sporządził architekt Einar Smith z Oslo. Pawilon, z miejscowego drewna, wznieśli ciepliccy mistrzowie Carl i Paul Ansorge, a wystrój wnętrza wykonała cieplicka szkoła snycerska (członkami zarządu tej szkoły, otwartej w 1902 roku, byli: starosta powiatowy von Küster, radca handlowy Hoffmann z Jeleniej Góry i radca handlowy Eugen Füllner z Cieplic) pod kierunkiem dyrektora, a jednocześnie rzeźbiarza Kiesera. Przed tą pracą ciepliczanie odbyli podróż do Norwegii, aby zapoznać się z tzw. stylem norweskim.
Pawilon Norweski wzniesiono na szerokim kamiennym tarasie. Założono go na planie dwóch przenikających się prostokątów. Cokół mieszczący sutereny, wykonany został z nieobrobionych kamiennych ciosów. Powyżej budynek zbudowano z drewnianych belek układanych równolegle i łączonych przyściennymi drewnianymi słupkami. Zachodnia część budynku była parterowa, a wschodnia była dwukondygnacyjna. Tutaj, w części wschodniej, występującej ku południowi na wysokości pierwszego piętra obiegają odkryte krużganki z drewnianą balustradą oraz w górze półkoliste pseudoarkady wsparte na drewnianych filarach. Wykroje okien pawilonu są bardzo zróżnicowane: prostokątne, kwadratowe i zwieńczone półkoliście. W niektórych oknach były witraże. Wejście główne do budynku znajdujące się w południowo-wschodnim narożniku i poprzedzone jest wysokimi, kamiennymi schodami i kamiennodrewnianą balustradą.
Pawilon Norweski został przykryty dwuspadowymi dachami, przenikającymi się, zdobionymi pseudożygaczami z metalową, ażurową balustradą. Elewacja południowa (główna) jest rozczłonkowana. Prześwity balkonów są zamknięte w kształcie połowy koła. Na kalenicy dachu umieszczono ażurową dekorację, a na zwieńczeniu drewniane, stylizowane głowy smoka. Elewacja wschodnia tej dwukondygnacyjnej części pawilonu również jest rozczłonkowana. Część mieszcząca tu klatkę schodową posiada duży otwór okienny w kształcie grzybka.
We wnętrzu obiektu do dzisiaj znajdują się drewniane belkowe stropy, ściany z drewnianych belek, stolarka drzwiowa i okienna.
Pierwotnie w Pawilonie Norweskim mieściły się: duża restauracja, klub, pokoje gościnne, sala gier i prywatny pokój właściciela.
Rzeźbiona stolarka na zewnątrz budynku nawiązywała do modnych na początku XX wieku wzorów norweskich (ludowych) i w szczególnej mierze nadawała obiektowi charakter typowy dla rustykalizmu w architekturze pocz. XX wieku.
W kamiennym murze podmurówki pawilonu od południa, od strony Alei Eugena Füllnera, umieszczona była tablica z napisem: Ten park z pawilonem został ufundowany przeze mnie w dniu srebrnego wesela Jego Wysokości Cesarza Wilhelma II i jego małżonki Augusty Wiktorii, 27 lutego 1906 roku i dziś tym postanowieniem przekazany. Boże strzeż to dzieło i wszystkich, którzy w nim chętnie przebywają. Cieplice 18.07.1909. Eugen Füllner.
Na zachód od pawilonu, w jego pobliżu, ustawiono wysoki metalowy maszt do zawieszenia flag.
Restauracja funkcjonowała tu do lat 50. XX wieku (po wojnie nazywała się „Parkowa”). Pod koniec lat 50. obiekt popadł w ruinę, a miejscowe dzieci nazywały go ”straszydełkiem”. Pawilon Norweski został wpisany do rejestru zabytków dopiero 15 września 1990 roku pod nr 1050/J.
Dzisiaj na posesji pawilonu, który od 1967 roku mieścił Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, w części północnej znajduje się ekspozycja plenerowa uli figuralnych wzorowanych na oryginalnych z Dworka k. Lwówka Śląskiego pt. „Pasieka Karkonoska”. Na wschód od budynku funkcjonuje restauracja, a tuż obok niej czynny jest szalet parkowy.
Drugą strefą wydzielającą się w parku jest jego południowo-zachodnia część zawarta pomiędzy rzeką Wrzosówką, tamą i wałem przeciwpowodziowym i Aleją Okrężną. Osią spacerową tej części jest prosta Aleja „Na Tamę”, która prowadzi na wierzchołek zapory.
Trzecią wydzielającą się strefą w parku jest jego część południowo-centralno-wschodnia, zawarta między Aleją Okrężną (od zachodu, południa i wschodu), Aleją Miłości i Aleją Zakochanych. Naturalnymi granicami tej strefy od południa jest wał przeciwpowodziowy i Maleńki Staw, od wschodu Osiedle domków (dawna Kolonia Füllnera) i parking, od północy Duży Staw, a od zachodu druga strefa parkowa prowadząca na tamę. Przez opisywaną część parku przepływa Strumień Iwonka, łączący Maleńki Staw z Dużym Stawem. Przez ten ciek przerzucone są dwie kładki Kładka Ducha Gór i Kładka Miłości. Cała strefa ma charakter sportowo-rekreacyjny. Znajduje się tutaj boisko sportowe, a także ogród jordanowski dla dzieci.
Park Norweski leży na wysokości 338-346 m n.p.m., jest nieogrodzony. Jest siedliskiem i miejscem rozrodu wielu zwierząt, m.in. kilkudziesięciu gatunków ptaków. Najbardziej widoczne są rude i czarne wiewiórki.
Kiedyś posiadał dodatkowe urządzenia i obiekty małej architektury, które podnosiły jego atrakcyjność. Były to: utwardzone szutrowe nawierzchnie alei i ścieżek, ozdobne płotki i balustrady wykonane z korzeni i gałęzi drzew, ozdobne drewniane i żeliwne ławki, ozdobne lampy, rzeźbione – figuralne drogowskazy (wykonane przez szkołę snycerską w Cieplicach), ozdobne mostki i kładki.
W sezonie ciepłym po stawie można było popływać łódką, a zimą zamarznięty staw służył jako parkowa ślizgawka.
Dzisiejszy układ traktów parkowych tylko w niewielkim stopniu odpowiada temu sprzed 100 lat, mimo wszystko zachowuje niesamowity i charakterystyczny tylko dla tego miejsca nastrój. Szczególnie Aleja Zakochanych i Most Zakochanych cieszą się wielkim uznaniem np. młodożeńców, bowiem są wymarzonym i najodpowiedniejszym miejscem wykonania pamiątkowych fotografii.
Park Füllnera (dziś Park Norweski). Pawilon Norweski, Pomnik Eugena Füllnera, Most Heinricha Füllnera, Aleja Parkowa. Pocztówka z ok. 1938 roku, wł. Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, nr inw. MCp/64
Jak rosły drzewa przy pawilonie Norweskim
Pawilon Norweski ok. 1919 roku. Pocztówka, wł. Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze, nr inw. MCp/104
Ciekawostki