Grodzisko Dolne - powiat leżajski גראָדזשיצק 

Żydzi w Grodzisku Dolnym

Istnienie wsi zostało potwierdzone w 1408 r. Przed 1740 r. Grodzisko otrzymało prawa miejskie. Od co najmniej połowy XVIII w. funkcjonował tutaj kahał, była synagoga i cmentarz żydowski. W 1754 roku rozpoczęto budowę nowej synagogi w miejscu starej, drewnianej. Biskup przemyski Wacław Sierakowski kazał zamknąć szkołę żydowską będąca jednocześnie domem modlitwy, bo zbudowano ją bez jego zgody.

W 1785 r. w Grodzisku Dolnym i Górnym mieszkało 275 Żydów, podczas gdy miasto miało prawie 2800 mieszkańców i należało wówczas do najludniejszych miast ziemi przemyskiej. Pod koniec XVIII w. było tutaj 364 Żydów, natomiast w 1835 r. na terenie całej miejscowej parafii rzymskokatolickiej tylko 168, ale już dwadzieścia lat później 297. Arendowali wtedy około 30 karczem.
Na początku XIX w. dobra grodziskie kupił Józef Kellermann, Żyd z Kańczugi.

W 1870 r. w gminie żydowskiej żyło 444 osób. Kahał grodziski utrzymywał wówczas dom modlitwy, rabina i cmentarz. W 1891 r. samodzielność gminy izraelickiej została zlikwidowana i Żydów grodziskich podporządkowano gminie wyznaniowej w Leżajsku, ale nadal była tu synagoga, cheder i używano cmentarza. W 1901 r. w miasteczku było 6 karczem żydowskich i 16 ich sklepów. Folwark dzierżawił Meilech Beller. W 1917 r. w parafii grodziskiej mieszkało 1322 Żydów. Od 1909 r. rabinem i cadykiem był tutaj

 Eliezer Horowitz (1881-15 XI.1942), który przeniósł się potem do Tarnowa, gdzie zginął rozstrzelany przez Niemców. W 1921 r. mieszkało w Grodzisku zaledwie 101 Żydów, natomiast w 1938 r. na terenie całej parafii 427.

„Pamiętam wesele Goldy, pięknej dziewczyny Meilecha (handlarza). Gdy długo oczekiwany dzień nadszedł, wynajęto 4 powozy zaprzężone we wspaniale konie, które były udekorowane białymi wstążkami i piórami. Dziesięciu chłopów przebranych za „kozaków” eskortowało je aż do dworca, aby powitać narzeczoną i jej rodzinę, natomiast połowa wioski oczekiwała przybycia orszaku.

Powozy przegalopowały przez wieś bez zatrzymania. Następnie dwóch „kozaków” poszło negocjować z ojcem narzeczonej, którą to porwali dla okupu. Jej wykupienie było przypieczętowane czterema butelkami wódki, po czym ją uwolniono. Następnie prowadzono ją przez wspaniale oświetloną synagogę wypełnioną gośćmi. Przyszły małżonek deklaruje, podając obrączkę przyszłej żonie: „W imieniu prawa Mojżesza i Izraela stajesz mi się powolną żoną poprzez wymianę tej obrączki”. Rabin wymawia modlitwę, którą ludzie powtarzają w ciszy. Następnie czyta Ketubę w języku aramejskim, który jest językiem używanym do wszystkich aktów przez rabinów. Kontrakt ślubny mówi, że małżonek ma respektować życie fizyczne, moralne i społeczne swej żony.

Na szczęście narzeczony rozbija szklankę nogą. Wszyscy gratulują i krzyczą „Mazel-tow". Następnie wszyscy zaproszeni udają się na przyjęcie weselne, chłopcy zapalają pochodnie. Przez całą wioskę, gdzie wszystkie drzwi i okna są otwarte, rzuca się życzenia: „Niech to nam przyniesie szczęście. Mazel-tow. Kolej na wasze dzieci wkrótce”. (...)

Rodzina i goście zajmują miejsca wokół młodej pary, gra orkiestra, Marschalik [weselny wodzirej) improwizuje piosenki. Degustuje się złoty rosół i wspaniałe mięsiwa oraz wódkę. Języki się rozwiązują, chasydzi zaczynają tańczyć. Teść tańczy w Micwa-tenci z synową. (...)

Orkiestra z szefem - Chalmem (fryzjerem) grającym na skrzypcach, przygrywała walca, polkę i krakowiaka. Mordechale-Psachle-dem-Glers zapowiada gwóźdź programu balu: taniec zwany „colondance”, znany we wsi od pokoleń i przekazywany przez matki córkom. W rzeczywistości nikt nie wiedział, skąd on pochodzi i nie rozumiał słów. Chłopcy w szeregu z jednej strony, dziewczęta z drugiej, Mordechale jest w środku, nadaje rytm do przodu „colondance pa, pa, pa”. W takt muzyki tancerze, trzymając się za ręce, posuwają się do przodu i następnie chłopcy zmieniają partnerki, które są tym zachwycone.

Wiele czasu upłynęło, zanim zrozumiałem po moim długim pobycie we Francji, co oznacza colondance. Był to menuet, starodawny taniec francuski. Ale jak ten taniec arystokracji francuskiej zadomowił się w naszej wiosce, to pozostanie zagadką, której nigdy nie rozwiązałem”.

Beller llex, Ils ont tuë mon village (main schtetl), Paris 1981.

Po zajęciu miasteczka przez hitlerowców 27 września 1939 r. wysiedlono z niego część miejscowych Żydów za San do sowieckiej strefy okupacyjnej. W 1941 r. w Grodzisku żyło około 750 Żydów, w tym większość spoza miasteczka. W sierpniu 1942 r. Niemcy zażądali od nich złożenia okupu w dolarach i biżuterii. Pomimo złożenia okupu, zostali wywiezieni do obozu w Pełkiniach. Hitlerowcy w czasie likwidacji miejscowego getta rozstrzelali na miejscowym kirkucie około 200 Żydów oraz dziesięciu Polaków za ich ukrywanie. W położonych nieopodal Budach Łańcuckich zamordowali 25 ukrywających się Żydów.

Kilka rodzin polskich w Grodzisku przechowywało Żydów, Według danych z 4 października 1944 r. mieszkało tu 17 Żydów. Holocaust przeżyła córka ostatniego rabina Moshe Horowitz ukryta w sierocińcu prowadzonym przez siostry zakonne.

W czasie wojny cmentarz został całkowicie zdewastowany, tak, że zachowało się na nim zaledwie kilkanaście fragmentów macew. Jego powierzchnia wynosi 0,4 ha. Rywka Becher z Izraela ufundowała nagrobek poświęcony rodzinie Zuckerów¹.

Fot.: Martisso

Źródło: Andrzej Potocki, „Po tak wielu zostało tak niewiele: Żydzi w Podkarpackiem”. Rzeszów : Libra PL, 2019. s. 83-85

Cache  - informacje

Bardzo proszę o dokładne odłożenie kesza na jego pierwotne miejsce. Pamiętaj o dbaniu o jego należyty stan. Proszę zabrać coś do pisania. Brak wpisu w fizycznym logbooku może skutkować usunięciem wpisu cyfrowego.