Weles – władca zaświatów

Weles – znany też jako Wołos. Jeden z najważniejszych bogów słowiańskich, wymieniany zaraz po Perunie i ustawiany w opozycji do niego. Jego pochodzenie, znaczenie i interpretacja nastręczają badaczom wielu trudności. Jego imię może być związane m.in. z greckimi Polami Elizejskimi, czy nordycką Valhallą. Takie powiązanie wydaje się wielce prawdopodobne zważywszy na fakt, że jednym z głównych „zadań” Welesa jest władza nad krainą zwaną Nawia, będącą słowiańskimi zaświatami – uwidacznia się tu wspomniana wcześniej opozycja do Peruna, który jest bogiem niebios i piorunów. Aleksander Gieysztor przyrównuje tę parę do indyjskiej boskiej opozycji Mitra-Waruna. Inną cechą potwierdzającą welesowe władztwo nad zaświatami jest jego zdolność do przemiany w Żmija, który to był strażnikiem wejścia do podziemnej krainy. Pewne podobieństwa można znaleźć pomiędzy Welesem, a bałtyjskim bogiem zmarłych Velinasem (Velsem), podobnie zresztą sytuacja ma się ze słowiańskim Perunem i bałtyjskim Perkunasem. Również ofiara składana Welesowi, którą był czarny, trzyletni byk, jest charakterystyczna dla bóstw związanych ze światem podziemnym.

Panowanie nad zaświatami nie jest jedynym zadaniem Welesa. Niekiedy jest on nazywany „bydlęcym bogiem” (skotij bog), gdyż uznaje się go za pana i najwyższego stróża bydła, które na słowiańszczyźnie było odzwierciedleniem i miernikiem bogactwa i dobrobytu (co ponownie wskazuje na przynależność do kategorii bóstw chtonicznych, gdyż związane są one także z płodnością ziemi). Posiada on moc pozwalającą mu na ochronę stada przed dzikimi zwierzętami, w szczególności wilkami, gdyż bóg ten jest związany ze zwierzęcą stroną natury (w opozycji do Peruna, będącego po stronie ludzkiej). Poprzez jego wpływ na dobrobyt bywa czasami uznawany za boga kupców.

Istnieje jeszcze kilka innych aspektów przypisywanych Welesowi. Uznaje się go za boga prawa i przysiąg (na jego imię przysięgali wszyscy ludzie, na Peruna jedynie wojownicy), sztuki i rzemiosła, a także magii i przepowiadania przyszłości, co wnioskuje się z istnienia tzw. wołchów, czyli magów i wróżbitów, zwanych też welesowymi czarownikami. Nieobcy jest Welesowi kontakt z poezją i pieśniarzami, czego dowodem jest wieszcz Bojan obdarzony przez tegoż boga natchnieniem, a w „Słowie o wyprawie Igora” nazywany welesowym wnukiem.

Pod wpływem dualizmu chrześcijańskiego Weles został zredukowany do roli diabła, a echa tej metamorfozy odnaleźć można np. w czeskim zwrocie „k welesu” (do diabła). Badacze doszukują się jednak również powiązań Welesa z kilkoma chrześcijańskimi świętymi. A. Bruckner uznaje nawet, że Weles może być wtórną adaptacją postaci św. Błażeja (Własa), który jest m.in. patronem zwierząt domowych. Taki patronat sprawuje też św. Mikołaj, u którego także można doszukiwać się związków z omawianym bogiem, gdyż ten święty z jednej strony strzeże wejścia do zaświatów, a z drugiej występuje w opozycyjnej parze z św. Eliaszem – badacze widzą w tej relacji odzwierciedlenie słowiańskiego zestawienia Peruna z Welesem.

Jak widać Weles jest bogiem wieloznacznym, posiadającym różnorodne cechy, co paradoksalnie pokazuje jego wagę i znaczenie w panteonie słowiańskim. Pomimo swoich mrocznych aspektów boga podziemnego był on ważny w codziennym życiu Słowian ze względu na swoją funkcję jako opiekuna bydła (czyli dobrobytu), nie powinien zatem dziwić wspomniany już na początku fakt, że stawiany był na równi, lub tuż za wszechwładnym Perunem.