Początki kolei wąskotorowej na Żuławach związane są z przemysłem cukrowniczym. Cukrownie funkcjonujące na tym terenie borykały się bowiem z problemem transportu buraków na urodzajnym, lecz podmokłym terenie położonym miejscami poniżej poziomu morza. W niewielkim stopniu sytuację poprawiała uruchomiona w 1886 roku normalnotorowa linia Szymankowo – Nowy Staw – Nowy Dwór Gdański.
Pierwszy odcinek kolei wąskotorowej na Żuławach liczył 4,5 km i powstał prawdopodobnie około 1886 roku. Połączył cukrownię w Nowym Stawie z miejscowością Dębina Południe (Eichwalde Süd) i obsługiwany był trakcją konną. W roku 1891 cukrownia w Nowym Stawie otrzymała koncesję na budowę kolejki wąskotorowej prowadzonej przez trakcję mechaniczną o rozstawie szyn 750 mm.
Na lewym brzegu Wisły pierwszą wąskotorową kolej, również do przewozu buraków cukrowych, wybudowała nieistniejąca już cukrownia w Cedrach Wielkich. Pierwszy odcinek, o nietypowym rozstawie szyn 780 mm, został oddany do użytku w 1888 roku. Długość sieci tej kolei osiągnęła 28 km i połączyła cukrownię w Cedrach Wielkich ze stacją kolejową w Pszczółkach. Ostatnie jej odcinki zostały zlikwidowane w latach 50-tych XX w.

^{Nieistniejący budynek dworca kolejki w Nowym Dworze Gdańskim. W głębi po lewej budynek mieszkalny przy stacji normalnotorowej. Zbiory prywatne.}

Sieć kolei cukrowniczej cukrowni w Nowym Stawie była stopniowo rozbudowywana – w 1893 roku zbudowano odcinki do Parszewa (Parschau) i Kącika (Neuteicher Hinterfeld) oraz przez Lichnowy (Gross Lichtenau) do Nowej Cerkwi (Neukirch), rok później kolej osiągnęła Lipinkę (Lindenau).

Na początku lat 70-tych XIX uruchomiono cukrownię w Lisewie która na początku lat 90-tych również zdecydowała się na budowę sieci kolei wąskotorowej o rozstawie 750 mm do przewozu buraków cukrowych. W roku 1894 uruchomiono linię z Lisewa do Miłoradza (Mielenz) z odgałęzieniem do wsi Montowy (Gross Montau).

^{Zabudowania elektrowni oraz nieistniejący budynek dworca kolejki w Nowym Dworze Gdańskim. W głębi za drzewami wagony na stacji kolei państwowej. Zbiory prywatne.}

W końcu roku 1897 kolej cukrowniczą cukrowni w Nowym Stawie oraz w Lisewie przejęła firma Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft (w skrócie ADKG) z Berlina. Dostrzegła ona sens rozbudowy kolejki cukrowniczej przy jednoczesnym wprowadzeniu trakcji parowej i wykorzystania jej dodatkowo do przewozów pasażerskich. Sieć kolejowa wybudowana przez ADKG przyjęła nazwę Neuteich – Liessauer Kleinbahnnetz (Sieć Kolei Lokalnej Nowostawsko – Lisewskiej). Dwa lata później kolej wąskotorowa miała już blisko 51 km długości i łączyła Miłoradz, Lisewo, Lichnowy i Nową Cerkiew, oraz Lichnowy, Nowy Staw, gdzie linia krzyżowała się z linią kolei państwowych oraz Lipinkę.
W dniu 27 maja 1899 roku powołana została spółka akcyjna pod nazwą Westpreussiche Kleinbahnen A.G. (Zachodniopruskie Towarzystwo Akcyjne Kolei Lokalnych) z siedzibą w Berlinie. Kapitał założycielski wyniósł 2.820.000 marek, a udziałowcami zostały: państwo pruskie (25%), prowincja Prusy Zachodnie (13%), powiat malborski (20%) i ADKG (42%). Zastrzyk kapitału pozwolił na podjęcie inwestycji. Krótko po tym powstały linie: Malbork – Kałdowo – Lipinka Gdańska i Kałdowo – Miłoradz (1900r.), Nowy Dwór Gdański – Ostaszewo i Stare Pole – Stalewo (1901r.), Malbork – Stare Pole (1903 r.). W 1905 roku połączono Gdańsk ze Sztutowem (45 km) z przeprawą promową na Wiśle pomiędzy Świbnem i Mikoszewem promem kolejowym Aegir (imię to w mitologii germańskiej oznacza boga mórz) oraz okrężną linię Przejazdowo – Giemlice – Koszwały (33 km), w roku następnym Sztutowo – Nowy Dwór Gdański z obrotowym mostami kolejowymi na Szkarpawie oraz Tudze (niezachowanym) (15 km). W 1909 roku uruchomiono odcinek Nowy Dwór Gdański – Lipinka (21 km) i Stalewo – Jasna (3 km). Poza tym Żuławy pokryła gęsta sieć bocznych linii i bocznic, które docierały do prawie wszystkich wsi i majątków, zwłaszcza na południu Żuław. W dniu 22 grudnia 1913 roku nastąpiła fuzja, Westpreussiche Kleinbahnen A.G. przejęły liczącą 116 km sieć i tabor należący do Neuteich – Liessauer Kleinbahnnetz.

W okresie międzywojennym oddano do użytku jedynie odcinek z Jeziernika do Żuławek wraz z mostem zwodzonym na Kanale Wiślano – Zalewowym (1920 r.). Odcinek ten był wykorzystywany wyłącznie do ruchu towarowego. W roku 1920 całkowita długość sieci liczyła już 316 km, w tym na 248 km linii były prowadzone przewozy pasażerskie. Kolej przewoziła jednak przeważnie płody rolne, głównie buraki cukrowe, a także węgiel, nawozy i materiały budowlane.

W progu wybuchu II wojny światowej sieć kolejki, łącznie z prywatnymi bocznicami liczyła 335,80 km linii, 96 mostów i przepustów, warsztaty główne w Nowym Dworze Gdańskim i pomocnicze w Lisewie, Gdańsku i Malborku, 31 parowozów, 40 wagonów osobowych, 12 wagonów bagażowych i 1011 towarowych oraz 222 pracowników. Na jesieni 1944 roku Niemcy, z myślą o obronie przeciwdesantowej Mierzei Wiślanej, zbudowali pośpiesznie odcinek Sztutowo – Alttief koło Piławy (dziś Bałtijsk). Został on na odcinku Sztutowo – Krynica Morska uruchomiony przez PKP po wojnie, niestety na krótko, gdyż już kilka lat później zapadła decyzja o jego likwidacji.

Po wojnie na skutek zalania Żuław przez wycofujących się hitlerowców, pod wodą znalazło się 2/3 linii kolejowych. Dewastacji uległy stacje i parowozownie w Gdańsku, Lisewie i Nowym Dworze oraz warsztaty naprawcze. Zniszczono 25 mostów kolejowych. Ogromne szkody nie ominęły również taboru kolejowego.

^{Stacja Cedry Wielkie (Gross Zünder) przed 1945 rokiem. Ze zbiorów BG PAN.}

Przywracaniem kolejki do życia zajął się Zarząd Gdańskich Kolei Wąskotorowych utworzony w Nowym Stawie przez DOKP w Gdańsku. Sukcesywnie oddawano kolejne odcinki do ruchu, na przykład 1 lipca 1947 uruchomiono odcinek Gdańsk Wąskotorowy – Lewy Brzeg Wisły. Ciekawostką okresu odbudowy było przejściowe przebudowanie odcinka Nowy Staw – Nowy Dwór Gdański z 1435 mm na 750 mm. W 1948 długość czynnych torów na Gdańskich Kolejach Wąskotorowych wynosiła 197 km, a trzy lata później już 295 kilometrów.

Pod koniec lat 50-tych kolejka zaczęła przechodzić kryzys. Rozwijał się szybszy i tańszy transport drogowy, a przewozy kolejką stopniowo malały. Zarówno władze państwowe, jak i PKP nie wykazywały większego zainteresowania jej eksploatacją i dalszym rozwojem. Na przełomie 1955/56 roku, z uwagi na zły stan techniczny promu, zlikwidowano kolejową przeprawę promową na Wiśle, a następnie rozebrano tory w okolicy prawobrzeżnej przystani promowej, a nową stację Prawy Brzeg Wisły zlokalizowano za wałem przeciwpowodziowym w kierunku Mikoszewa. Jednocześnie rozbudowano stację i warsztaty w Nowym Dworze, które przejęły od Lisewa funkcję stacji centralnej. W końcu lat sześćdziesiątych rozpoczął się okres likwidacji sieci kolei wąskotorowej na Żuławach. W latach 1967-68 likwidacji uległ odcinek Malbork – Jasna (Świetliki), a w roku 1969 rozebrano linię Jeziernik – Żuławki.Tabor Żuławskiej Kolei Dojazdowej

Stacja Gdańsk Wąskotorowy (Danzig Kleinbahnhof) na początku XX wieku. Ze zbiorów BG PAN

Na początku 1974 roku zamknięto całą lewobrzeżną część sieci wraz ze stacją i parowozownią Gdańsk Wąskotorowy. Na prawym brzegu z myślą o turystach, na odcinku Prawy Brzeg Wisły – Sztutowo uruchomiono w czerwcu 1978 roku specjalny pociąg o szumnej nazwie „Jantar Express”. Mimo to, począwszy od końca lat 80-tych XX w., rozpoczął się proces stopniowego zawieszania przez PKP ruchu pasażerskiego na kolejnych liniach Gdańskich Kolei Dojazdowych: 1 września 1988r. na linii Lisewo – Pogorzała Wieś – Kałdowo, 1 października 1992r. na linii Kałdowo – Lipinka – Nowy Dwór Gdański, na jesieni 1995r. na odcinku Lisewo – Nowy Dwór Gdański.
W końcu, wobec braku zadowalających efektów finansowych 8 września 1996r. całkowicie wstrzymano przewozy pasażerskie na ostatnim czynnym odcinku Gdańskich Kolei Dojazdowych: Nowy Dwór Gdański – Stegna i Prawy Brzeg Wisły – Stegna – Sztutowo, a jesienią tego roku również przewozy towarowe dla cukrowni w Nowym Stawie. Część taboru wywieziono inne koleje wąskotorowe, resztę, jak na przykład obrotnicę w Nowym Dworze Gdańskim, pocięto na złom na miejscu. Brak dozoru spowodował też niekontrolowaną i masową grabież majątku. W roku 1999 nastąpiła oficjalna likwidacja Gdańskich Kolei Dojazdowych.

Stacja kolejowa Ostaszewo, lata 1980-te. źródło: Baza Kolejowa.

Ostaszewo Żuławskie było jedną z większych stacji na linii kolejowej Lichnowy- Jeziernik Centralny. Stacja po rekatywacji kolei miała być ostatnim przystankiem całorocznych połączeń Ostaszewo Żuławskie - Stegna Gdańska. W 2017 odcinek Nowy Dwór Gdański Cmentarz Komunalny- Ostaszewo Żuławskie został rozebrany. Był to ostatni nieczynny, zachowany odcinek Lini Lichnowy- Jeziernik Centralny. 

Niedawno na dawnej stacji Ostaszewo odtworzono fragment torów i ustawiono wagon kolejki wąskotorowej, mający przypominać o kolejowej historii miejscowości, a być może i dawać nadzieję na ponowne jej włączenie do kolejowych szlaków.

Kesz:

Szukaj w najbardziej widocznym i pilnowanym przez mieszkańców miejscu.
Znajdź. Weź. Oddal się. Wpisz się. Odłóż.