Żydowskie - łemkowski cmentarz

Nieistniejące wsie Beskidu Niskiego

O miejscu:

Żydowskie (łem. Жидівське), to nieistniejąca obecnie wieś łemkowska, położona w dolinie potoku Krempna, której teren objął Magurski Park Narodowy. Dolina dawnej wsi otoczona jest wzgórzami, po wschodniej stronie masyw Żydowskiej (711 m), od południa szczyt Wysokie przez który prowadzi zielony szlak, od zachodu bezimienne zalesione szczyty, oddzielające tę dolinę od doliny potoku Ryjak, natomiast od północy Kiczera Żydowska, wokół której poprowadzono ścieżkę przyrodniczą "Kiczera" . Zabudowania dawnej wsi ciągnęły się od okolic obecnego cmentarza w górę potoku Krempna, zarówno po jednej jak i drugiej stonie drogi, lecz w zdecydowanej większości po zachodniej stronie, nad potokiem Krempna. Mówiąc inaczej, był to tzw. łańcuchowy typ zabudowy, typowy dla większości łemkowskich wiosek.

Pierwsze dokumenty wspominają o wsi już w roku 1541. Dawna wieś administracyjnie położona jest w powiecie jasielskim w gm. Krempna, przy dawnym trakcie handlowym do Bardejowa. Ale nie tylko do tych celów był wykorzystywany. Tym właśnie traktem w 1849 roku przemaszerowały wojska carskie idące na Węgry pomóc monarchii w stłumieniu powstania. Później, we wrześniu 1939 roku tę samą drogę wykorzystają wojska niemieckie, które przekroczyły granicę nad Niżną Polianką i parły na Krempną i N. Żmigród. We wsi oprócz zdecydowanej przewagi ludności łemkowskiej mieszkali także Żydzi i Polacy. W 1859 roku otwarto tutaj szkołę, a w 1828 rozpoczęto budowę unickiej cerkwi pw. Wniebowstąpienia Pańskiego. W 1880 roku we wsi mieszkało około 500 osób, w tym 12 Żydów. Podczas I wojny światowej w wyniku działań wojennych związanych z bitwą pod Gorlicami wieś została niemal doszczętnie zniszczona, a liczba mieszkańców spadła z 500 do około 380. W 1928 w wyniku schizmy tylawskiej 1/3 mieszkańców wsi przeszła na prawosławie i rozpoczęto budowę nowej cerkwi. Wcześniej, w 1922 roku, wybudowano obok starej nową cerkiew unicką.

W trakcie II wojny światowej podczas operacji dukielsko-preszowskiej wieś została najpierw zajęta przez oddział kawalerii Armii Czerwonej, a następnie okrążona i zajęta przez jednostki niemieckie. W efekcie większość zabudowań została spalona lub rozebrana do budowy umocnień obronnych. Większość mieszkańców, chcących powrócić do Żydowskiego, zdecydowała się na przeprowadzkę do sąsiednich wsi, skąd zostali deportowani w okolice Doniecka lub Tarnopola.

Po wojnie na terenie wsi utworzono PGR oraz filię zakładu karnego, którego "pensjonariusze" pracowali dla wspomnianego PGR-u. W latach 90. PGR upadł i dolina znowu opustoszała, choć nie do końca, bowiem działał tu jeszcze wyciąg narciarski utworzony na stoku Wysokiego, a zbudowany w 1978 roku. Ze względu na kiepską komunikację i dostępność doliny, właśnie w zimie, wyciąg także zamknięto. W 1995 roku tereny nieistniejcej wsi przejął utworzony Magurski Park Narodowy i jest tak do dnia dzisiejszego. Obecnie w nieistniejącej wsi znajduje się jeszcze Stacja Badawcza Uniwersytetu Rolniczego z Krakowa.

Wędrując doliną, gdzie rozmieszczona była dawna wieś, do dziś odnaleźć można kilka pozostałości po niej. Niemym świadkiem historii wsi są zachowane dwa cmentarze i jedno wyraźnie zaznaczone cerkwisko, na którym znajduje się także nagrobek, więc to trzeci cmentarz w tej miejscowości. Przy czym trzeba wiedzieć, że w tej wsi w okresie międzywojennym stały aż 3 cerkwie, dwie greckokatolickie i jedna prawosławna. W części północnej wsi znajdujemy pozostałości po cmentarzu łemkowskim oraz ślady po jednej ze wspomnianych cerkwi grekokatolickich, prawdopodobnie z XIX wieku (małe fragmenty muru, chrzcielnica i krzyż). Jest to jednocześnie pierwszy przystanek ok 2,5-kilometrowej ścieżki przyrodniczej "Kiczera" im. prof. Jana Rafińskiego. Cmentarz składa się z dwóch części rozdzielonych wąskim potokiem.  W pierwszej znajduje się kilkanaście, dobrze zachowanych nagrobków oraz miejsce po cerkwisku zaś kilka metrów dalej, w drugiej części kilka. Dziś nie do końca jest jasne czy w tym miejscu istniały dwa cmentarze czy jeden podzielony strumieniem.

Źródła: beskid-niski-pogorze.pl oraz lemko.pl

O skrzynce:

Mikrus ukryty w kępie drzew kawałek od cmentarza.