Położenie

         Lesko to miasto położone nad Sanem w Górach Sanocko-Turczańskich. Jest siedzibą gminy i powiatu. Liczy obecnie około pięć i pół tysiąca mieszkańców.

Historia

         Historia Leska zapisana w tekstach źródłowych sięga roku 1489 i pojawia się jako nazwa nowo założonego miasta „de Leszko”, choć wiadomo, że tereny te były zasiedlone już za czasów rzymskich. Brzmienie „Lesko” pojawia się w tekstach pisanych w roku 1722. Od XVIII do prawie połowy XX wieku funkcjonowała nazwa „Lisko”. Z inicjatywy hr. Augusta Krasickiego powrócono do nazwy „Lesko” i utrzymuje się ona do dzisiaj. Prawdopodobnie nazwa ta wywodzi się od „Lestka” drugiego księcia Polan pochodzącego z Piastów. Niektórzy dopatrują się nazwy miasta w słowie „leszczyna”. Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z roku 1436. Wójtem miasta został sanocki mieszczanin Filip, który przekazał to wójtostwo właścicielowi Janowi Kmicie. Jan Kmita w roku 1477 nadał miastu prawo magdeburskie a w 1490 roku Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu przywilej organizowania cotygodniowych targów a także dwóch jarmarków rocznie. Kmitowie zamieszkiwali na zamku w Sobniu, jednak ze względu na jego zniszczenie przez Węgrów w roku 1474 przenieśli się częściowo do Leska. Gród posadowiono na wysokiej górze. Lesko od tej pory staję się znaczącym ośrodkiem gospodarczym i społecznym.
      W roku 1530 zbudowano tutaj kościół Nawiedzenia NMP, który był pierwszą murowaną budowla w mieście.
         Po śmierci Jana Kmity dobra przeszły w ręce jego brata Piotra. Ten zbudował w Lesku zamek, kościół i cerkiew. W 1550 roku król Zygmunt August dodał miastu przywilej organizowania trzeciego jarmarku, zatwierdził statut cechów leskich a także wydał decyzje o utworzeniu specjalnego sądu dla „beskidników” napadających na podróżujących kupców. Pod koniec XVI wieku w mieście działało 11 cechów rzemieślniczych w około 40 specjalnościach, funkcjonowały dwa kościoły rzymskokatolickie, dwie cerkwie i synagoga. Wokół miasta położone były wały obronne ze zwodzonymi mostami. Działał też wodociąg.
         W drugiej połowie XVIl wieku własność Lesko przeszła na rodzinę Stadnickich herbu Szreniawa. Stanisław Stadnicki (stryj słynnego diabła łańcuckiego) wybudował obok starej wieży Kmitów zamek z basztami i basteją. Doprowadził do największego rozwoju handlu, rzemiosła oraz kultury lokalnej trwającego aż do połowy XVII wieku. Prawa miejskie Lesko otrzymało w roku 1565 – przyjął je Pasko Kopina.
         Zamek leski został zniszczony w roku 1702 roku w czasie najazdu szwedzkich oddziałów Szperlinga. Ponownie napadnięto na niego  w roku 1704 kiedy to miasto zostało zajęte przez oddziały szwedzkie Magnusa Stenbocka. Miasto uległo grabieży i spaleniu przez Szwedów a rok później kilkuset mieszkańców zmarło w czasie zarazy. Zamek odbudowano w 1712 roku gdy było ono w posiadaniu rodu Stadnickich. Następnymi właścicielami byli Ossolińscy, a po nich Mniszchowie i Krasiccy (do 1944 roku). W roku 1785 zamek strawił pożar, po którym popadł on w ruinę. Został odbudowany dopiero po pół wieku za sprawą słynnego poety i etnografa – Wincentego Pola, który odbudował go według własnego pomysłu a następnie w nim zamieszkał w 1839 roku. W II połowie XIX wieku na zamku w Lesku, przed każdymi wyborami sejmowymi zjeżdżała się szlachta sanocka. Krasiccy będący właścicielami zamku utrzymywali żywe kontakty z działaczami patriotycznymi i twórcami kultury. Edmund Krasicki i jego syn Ignacy– byli działaczami patriotycznymi.
        Pod koniec XIX wieku Lesko nawiedzają kolejne nieszczęścia: epidemia cholery w roku 1878 i olbrzymi pożar w 1886 roku, który strawił większość domów w rynku. Domy odbudowano jako murowane. Zamek po raz kolejny uległ zniszczeniu w czasie I wojny światowej za sprawą Rosjan, którzy podpalili go wycofując swe oddziały z miasta. 
       W czasie II wojny światowej zamek leski stał się siedzibą dowództwa garnizonu wojsk sowieckich (1939). Jego wyposażenie uległo wtedy całkowitej dewastacji. Ostatni właściciel zamku hr. August Krasicki uciekł do zamku Gubrynowiczów w Porażu. Wokół miasta powstał tzw. Linia Mołotowa z betonowymi bunkrami. W czerwcu 1941 roku Lesko zdobyli Słowacy kolaborujący z Niemcami. Dla miasta rozpoczęła się okupacja hitlerowska, a zamek stał się siedzibą dowództwa garnizonu niemieckiego. Hitlerowcy utworzyli tutaj przejściowe getto, z którego wysyłali jeńców żydowskich do obozu zagłady w Zasławiu. Niemcy zabili ponad 15 tysięcy Żydów mieszkających w Bieszczadach, częściowo w Zasławiu a częściowo wywożąc ich do Bełżca. Pomimo groźby śmierci mieszkańcy Leska ratowali rodziny żydowskie.
Miasto zostało wyzwolone 15 września 1944 roku jednak jego rozwój został zahamowany przez działania oddziałów UPA, przez wysiedlenia ludności ukraińskiej do ZSRR, Akcję „Wisła” oraz bliskość granicy ze Związkiem Radzieckim.. Dopiero po zmianie granic w 1951 roku i wprowadzeniem programu zasiedlenia Bieszczadów rozpoczął się rozwój miasta.

Opis zabytku

         Synagoga została wybudowana na miejscu starej bożnicy w latach 1626-1654. Wzniesiono ją na planie prostokąta z cegły, otoczaków rzecznych i kamieni ciosanych w stylu manierystyczno-barokowym. Nieco później została dobudowana wieża z zaokrąglonymi schodami prowadzącymi do dawnego więzienia dla Żydów. Na szczycie elewacji umieszczone są tablice dekalogu. Płaszczyzny ścian podzielone są dwoma gzymsami, pomiędzy którymi znajdują się półkoliste wnęki na cytaty z Tory. Na drugim gzymsie znajdowały się kiedyś malowidła scen biblijnych, a na trzecim okna z półkolumnami. W budynku znajduje się jednonawowa sala główna. Przedsionek od sali modlitewnej oddzielają żelazne, kute drzwi osadzone w kamiennym portalu pochodzące z XIX wieku. We wnętrzu zachowały się dwie kolumny zwieńczone trójkątnym szczytem. Po obu stronach przedsionka znajdowały się kiedyś tzw. modlitewnie rzemieślników.

Synagoga służyła w tym kształcie gminie żydowskiej do roku 1838, gdy podjęto decyzje o przebudowie budowli. Rozbudowano szczyty budynku oraz dach. Znacznie zmieniono wnętrze synagogi. W czasie okupacji Leska podczas II wojny światowej hitlerowcy bardzo zdewastowali wnętrze synagogi. Z tego powodu po wojnie długo stała opuszczona aż groziła zawaleniem. Władze miasta Leska przeprowadziły kapitalny remont budynku i przeznaczyły go na Galerię Sztuki Bieszczadzkiej Grupy Twórców, a po roku 1995 również na Muzeum Żydów Galicji. Fragmenty bimy zostały wyniesione z synagogi jeszcze przed 1947 rokiem i zamontowane jako balustrady balkonów domu przy placu Konstytucji 3 Maja oraz domu przy ulicy Unii Brzeskiej.

Ciekawe miejsca w okolicy

Zamek w Lesku
Kościół farny pw. Nawiedzenia NMP z ok. 1539 w Lesku
Barokowa dzwonnica budowana w latach 1725–1765 w Lesku
Ratusz miejski z 1894 roku w Lesku
Cmentarz żydowski z nagrobkami (z 1600 r.) XVI–XX wieku w Lesku
Kamienice z XVII–XIX wieku w Lesku
Kamień „leski” w Glinnem

Ciekawostka

Synagoga na linii szczytów zwieńczona jest tzw. wazonami. Jest to jedyny w Polsce przykład kościelno-pałacowych szczytów na synagodze.

Aby odnaleźć skrzynkę należy rozwiązać proste zadanie. Odszukaj na tablicy informacyjnej lub w necie z którego roku pochodziła akwaforta na podstawie której odbudowano w latach 60 tych. synagogę. 

Otrzymasz cyferki A,B,C,D. Teraz już tylko podstaw dane do zadania N 49° 28.(C-A)(A+B-D)(D-1)71' E 22° 19.B(A+C)A'

Źródło

Andrzej Potocki: Wstęp. Lesko. W: Ryszard Nater, Zygmunt Nater: Lesko. Nasze miasto. Lesko: 2001

Adam Fastnacht, Dzieje Leska do 1772 roku. KAW, Rzeszów 1988

Józef Budziak, Dzieje Leska 1772–1918. Lesko 1995

Józef Budziak, Dzieje Leska 1918–1939. Lesko 2001

Skrzynka została założona dzięki finansowej pomocy Ministerstwa Sportu i Turystyki.