BB-Team zaprasza na wycieczkę po Bielsku - Białej, tym razem po zabytkach związanych z kulturą żydowską. Szlak miejski oprowadzający po zabytkach Bielska ma 2.8 km, czas przejścia: 50 min oczywiście nie wliczając czasu na szukanie skrzyneczek (i na sporo oddalony cmentarz żydowski w Bielsku). Sporo skrzynek można zrobić "driveinowo" ale poza weekendami duża część parkingów jest płatna. Polecam hulajnogę albo rower.

Nieco historii:

W XIX wieku Bielsko było największym skupiskiem ludności żydowskiej na Śląsku Cieszyńskim i jednym z większych w monarchii austro-węgierskiej. Także w Białej wyznawcy religii mojżeszowej stanowili znaczny procent mieszkańców. W większości byli to Żydzi tzw. reformowani, zasymilowani w kręgu kultury niemieckiej, grupa ortodoksów zamieszkiwała głównie Białą i Lipnik. Odgrywali znaczącą rolę w gospodarce dwumiasta, ustępując pod tym względem jedynie ewangelikom.

W Bielsku do połowy XVIII wieku mieszkali wyłącznie pojedynczy Żydzi: pańscy poborcy myta, arendarze bądź gorzelnicy. Po podziale Śląska (1742) szybki rozwój tutejszego sukiennictwa spowodował wzrost zapotrzebowania na wełnę, w związku z czym od 1750 roku do miasta przybywali regularnie żydowscy kupcy z Polski, Śląska i Moraw, dostarczając potrzebnego surowca i kupując gotowe wyroby. W tym ważnym nadgranicznym ośrodku handlowym mieszkało wówczas 5 żydowskich familii. Po I rozbiorze Polski i włączeniu Galicji do Austrii (1772) w Bielsku, leżącym na głównym trakcie z Wiednia do Lwowa, osiedli kolejni Izraelici, w 1781 roku odnotowano tu już 11 żydowskich rodzin, z których połowa utrzymywała się z handlu z Polską oraz Węgrami. Względy ekonomiczne, podobnie jak w przypadku ewangelików, skłoniły cesarza Józefa II do wydania w 1781 roku patentu tolerancyjnego, gwarantującego Żydom swobodę religijną, a także możliwość uprawiania rzemiosła oraz zakładania manufaktur. Zniesienie ograniczeń w podróżowaniu ułatwiło im działalność handlową i migrację, powodując w następnych dekadach szybki napływ Żydów do Bielska: pomiędzy 1790 a 1837 rokiem ich liczba wzrosła z 86 do 426 osób. W rozwijającym się przemyśle wełnianym zmonopolizowali handel wełną i suknem, a w latach 30. XIX wieku pierwsi z nich założyli fabryki.

Bielscy Żydzi, należący do tzw. „żydostwa cieszyńskiego”, już na początku XIX wieku przewyższyli liczbowo swoich współwyznawców w Cieszynie i tworzyli zorganizowaną, choć nieoficjalną gminę. Od 1800 roku mieli swoją modlitewnię, prawdopodobnie w 1816 roku zatrudnili rabina, a w 1839 roku ukończyli budowę własnego domu modlitwy przy ulicy, którą odtąd zaczęto nazywać Tempelgasse – Świątynną (obecnie Cechowa).

Zmiany zapoczątkowane w 1848 roku przez Wiosnę Ludów przyniosły Żydom w Austrii równouprawnienie. Jako pełnoprawni obywatele zaangażowali się energicznie w działalność gospodarczą i w znacznym stopniu przyczynili do rozwoju Bielska w następnych dekadach. W 1863 roku mieszkały już w mieście 153 żydowskie rodziny, pośród nich liczni fabrykanci, osoby zamożne i wykształcone. W 1849 roku bielscy Żydzi założyli własny cmentarz w Aleksandrowicach, a nieco później otwarli szkołę. W 1865 roku ostatecznie uniezależnili się od Cieszyna, powołując do życia żydowską gminę wyznaniową w Bielsku. W 1872 roku wystawiono nowy budynek szkolny, a w 1881 roku ukończono wspaniałą synagogę, tzw. tempel, która zastąpiła stary dom modlitwy. W jej sąsiedztwie stanął w 1904 roku okazały budynek mieszczący siedzibę gminy. Ostatnią dużą inwestycją była w 1935 roku budowa Domu Ludowego im. Chaima Bialika. Niewielka ortodoksyjna modlitewnia funkcjonowała od 1870 roku w rejonie dzisiejszego pl. Franciszka Smolki.

Po drugiej stronie rzeki Białej, w starostwie lipnickim, pierwsi Żydzi pojawili się już pod koniec XVII wieku. Także i tutaj działali jako kupcy i arendarze, dzierżąc pańskie browary i karczmy. Wzmożony ich napływ do Białej miał miejsce w latach 40. XVIII wieku, z uwagi na wzrost znaczenia miasta jako ośrodka handlowego na granicy z Austrią. Dzięki poparciu starostów i ich zarządców, na terenie jurydyki starościńskiej i przyległych terenów Lipnika stworzyli konkurencyjną dla miasta kolonię żydowską, z bóżnicą i cmentarzem. W 1765 roku, w wyniku ostrego konfliktu z mieszczanami, zostali z Białej wygnani, a miasto uzyskało prawo zakazu osiedlania się Żydów na jego terenie, podtrzymane przez władze austriackie po 1772 roku. Obowiązywało ono formalnie do 1848 roku, jednak nie było przestrzegane.

Już pod koniec XVIII wieku Żydzi powrócili do Lipnika, a w Białej pojawili się ponownie około 1805 roku, znaczna ich liczba osiadła też w Komorowicach (Krakowskich). W 1849 roku założyli własny cmentarz, a w 1872 roku odłączyli się od współwyznawców z Oświęcimia, tworząc żydowską gminę wyznaniową Biała-Lipnik. Wielu Żydów mieszkało w sąsiadującej z Białą tzw. miejskiej części Lipnika: przy dzisiejszych ulicach 11 Listopada i Krakowskiej. Tu w 1889 roku zbudowali okazałą synagogę. Ortodoksi korzystali z kilku prywatnych domów modlitwy, a w 1912 roku towarzystwo dobroczynne „Ahawas Thora” wzniosło w Białej synagogę, przy której otwarto szkołę talmudyczną – budowla stała przy dzisiejszej ul. Romana Dmowskiego.

W okresie międzywojennym liczba Żydów w Bielsku i Białej wzrosła. Od mieszkańców, którzy zdecydowali się na opuszczenie miasta, kupili wiele nieruchomości, inwestowali też w nowe budownictwo. Wielu rozpoczęło działalność w przemyśle wełnianym, zakładając niewielkie firmy prowadzące produkcję w dzierżawionych pomieszczeniach dużych fabryk.

Tak jak w innych rejonach Polski, zagładę społeczności żydowskiej Bielska i Białej przyniosła II wojna światowa. Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich spalono i rozebrano synagogi, a Żydów zgromadzono w getcie w Białej, a następnie wywieziono do obozów zagłady. Po 1945 roku do miasta powróciła ich tylko garstka.