Ogród pałacowy – pierwotnie kwaterowy ogród przy folwarku monarszym powstałym w 1554 r., później wielokrotnie przebudowywany: ok. 1602 r., po 1676 r. w duchu barokowym i w latach 40. XIX w. w duchu romantycznym

Usytuowanie obiektu: nieopodal miasta Knyszyna, wokół doliny rzeki Jaskrzanki

Kompozycja najpierw folwarczno - ogrodowa, a następnie pałacowo – ogrodowa w Knyszynie była w przeszłości (gdyż do dziś zostały z niej jedynie szczątki) jednym z najbardziej znaczących przykładów renesansowego stylu planowania siedzib dworskich i ogrodów w Polsce.

Pierwsza koncepcja założenia rezydencji w pełni renesansowej, zrywającej z cechami obronnymi, a mającej charakter „willi” wiejskiej otoczonej ogrodami, rozległą kompozycją wodną i zwierzyńcami zrodziła się w kręgu radziwiłłowskim. Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł zagospodarował nie tylko własne, nadane mu obszary, ale też kosztem ościennych puszcz hospodarskich bielskiej i grodzieńskiej zorganizował jeden z największych kompleksów dóbr ziemskich – późniejsze starostwo knyszyńskie.

Na wypiętrzeniu morenowym, przy silnych źródliskach wodnych, w dolinie rzeki Jaskranki, w odległości 4 km od zniszczonego przed 1509 r. dworzyska w Wodziłówce, zlokalizowano nowy dwór Radziwiłłowski – Knyszyn.

Zapewne wówczas spiętrzono wody Jaskranki tworząc prawie stuhektarowy staw. Wokół stawu umieszczono poszczególne części siedziby. Osobno stał dwór, prawdopodobnie otoczony ogrodami. Osobno, około 2 km od dworu, poza jęzorem zalewowym stawu, ulokowano folwark (istniejący do 1553 r.). Osobno wzniesiono kościół (w 1520 r.) i ulokowano osadę. Wykorzystywano też zapewne stare zwierzyńce Wodziłówki. Swobodne rozmieszczenie w przestrzeni różnorodnych elementów funkcjonalnych rezydencji, jak również oddzielenie dworu od folwarku było wyrazem nowej, starannie przemyślanej koncepcji organizowania przestrzeni. Koncepcji dążącej do harmonijnego połączenia walorów otaczającego krajobrazu z rozlokowanymi w nim siedzibami i ogrodami powiązanymi ze sobą nie tylko siecią dróg, ale i widokowo.

Działalność Radziwiłłów i rezydencja knyszyńska zwróciły uwagę Bony, która od 1524 r. zarządzała majętnościami królewskimi na Litwie. W 1529 r. między królową a spadkobiercami Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła rozgorzała walka o kompleks dóbr knyszyńskich. Radziwiłłowie ofiarowali te dobra dziewięcioletniemu królewiczowi Zygmuntowi Augustowi. Jednak w posiadanie Knyszyna dwór królewski nie wszedł łatwo. Jeszcze w 1530 r. Zygmunt Stary zwołał pospolite ruszenie szlachty ziemi bielskiej dla przejęcia tych dóbr. Tego samego roku ostatecznie odebrano Knyszyn Radziwiłłom.

Od tego czasu włość knyszyńska stanowiła dobra własne króla i nie włączano jej do królewszczyzn, co było całkowitym novum w strukturze własności w Rzeczypospolitej.

Leżący na pograniczu Korony Polskiej i Litwy Knyszyn miał stać się główną rezydencją monarszą. Otaczały go dobra, które pod względem zagospodarowania i dochodów stanowiły drugi po starostwie bielskim kompleks ziem uprawnych. Stopniowo przyłączano do tych dóbr coraz to nowe obszary. W 1542 r. przyłączono spadłe kadukiem do Stanisławie Gasztołdzie dobra tykocińskie, a w 1571 r. całe „Państwo Goniądzko – Rajgrodzkie” po Radziwiłłach.

Obiektem wzorcowym dla ukształtowania się typu renesansowych kompozycji dworsko-ogrodowych na Białostocczyźnie stał się Knyszyn w latach 1530-1572. Pierwszy folwark monarszy powstał tu w 1554 r. i został umieszczony w centrum gruntów ornych Knyszyna, w miejscu dobrze nawodnionym przez znajdujące się tu źródła cieplicowe. Siedzibę główną umieszczono na wzgórzu, z którego roztaczał się rozległy, wielokilometrowy widok na dolinę rzeki Jaskrzanki, Las Popielewski służący jako zwierzyniec Zygmunta Augusta, stajnie królewskie, zespół sadzawek usytuowanych przy drodze z Knyszyna do Choroszczy i kilkudziesięciohektarowy staw na Jaskrzance, a także na miasto Knyszyn i usytuowaną tamże rezydencję królewską.

Projektantem renesansowego rozplanowania folwarku – wchodzącego w skład większej kompozycji knyszyńskiej, obejmującej także rezydencję i miasto – był Piotr Chwalczewski „Sprawca Zamków i Dworów w Wielkim Księstwie Litewskim”. Całość składała się z 4 części: mieszkalnej, ogrodowej, gospodarczej (hodowlano – magazynowej) i z gospodarstwa rybnego. W części mieszkalnej umieszczono dwór starościński, dom ekonoma i dom służby folwarcznej. Dwór starościński stał w centralnym punkcie założenia na skrzyżowaniu osi kompozycyjnych (części gospodarczej i gospodarstwa rybnego). Część ogrodowa zajmowała ok. 4,5 ha i składała się z 4 równych kwater podzielonych alejami, zaś wnętrza kwater wypełniały sady i warzywniki. Wokół (wzdłuż granic) ogrodu zasadzono aleje lipowe. Obszerna część gospodarcza składała się z budynków hodowlanych mieszczących do 200 krów i tyluż owiec, stodoły z czterema gumniskami, stajni dla 25 koni i licznych innych zabudowań. W skład gospodarstwa rybnego wchodziły 3 sadzawki, w których sąsiedztwie, przy drodze do Popielewa wzniesiono browar i słodownię. Co charakterystyczne, wszystkie zabudowania folwarku były drewniane, a jego zadaniem było zaopatrywanie licznego, stacjonującego w mieście dworu królewskiego, a ponieważ król stacjonował tu często i długo folwark był do jego śmierci w roku 1572 nieustannie rozbudowywany.

Rozplanowanie królewskiej rezydencji knyszyńskiej, składającej się z kilku części (położonych w pewnej odległości od siebie) o różnych funkcjach dostarczyło wzorca według którego projektowano i zakładano okoliczne siedziby i ogrody dworzan królewskich i możnowładców. Knyszyn stał się zresztą nie tylko przykładem organizowania przestrzeni i komponowania ogrodów w stylu włoskim, ale także wzorcem uwzględniania przy zakładaniu siedzib dworskich różnych aspektów gospodarczych i zdrowotnych (odpowiednio do ówczesnej wiedzy).

Po śmierci Zygmunta Augusta nadszedł okres degradacji folwarku spowodowanej m.in. walkami między Janem Zamoyskim, który zajechał Knyszyn, a starostą knyszyńskim Stefanem Bielawskim, który był prawnym posiadaczem folwarku. Ostatecznie w 1577 r. posesorem dóbr knyszyńskich został Jan Zamoyski, który podjął rozbudowę folwarku.

Zmiany kompozycji jakie nastąpiły w 1601 r. polegały przede wszystkim na budowie nowego, murowanego dworu starościńskiego, usytuowanego w sąsiedztwie dworu wzniesionego w 1554 r., przy północnym narożniku ogrodu, który zapewne także odnowiono i wzbogacono o nowe elementy. Zwłaszcza, że po 1602 r. mamy do czynienia z upadkiem rezydencji królewskiej w mieście, więc folwark został główną siedzibą dworską jednego z najbogatszych starostw w Rzeczpospolitej.

Po Janie Zamoyskim starostwo knyszyńskie dzierżyli kolejno: jego syn Tomasz (do 1638 r.), Paweł Niewiarowski (1638-1645), Stanisław Witowski (po 1645 r.) oraz Mikołaj i Katarzyna Ossolińscy (do 1663 r.).

W 1663 r. sejm zastawił dobra knyszyńskie kupcom włoskim Orsettim toteż do 1676 r. posiadali je Franciszek, Wilhelm i Mikołaj Orsetti, po czym w 1676 r. sejm zezwolił Janowi Władysławowi Gnińskiemu na wykupienie starostwa knyszyńskiego z zastawnej posesji Orsettich, jednocześnie zezwalając by jego potomkowie w linii prostej dzierżyli te dobra aż do ósmego pokolenia. Później bowiem dobra te miały ponownie być zaliczane do królewszczyn. W wyniku wspomnianej zgody sejmu Knyszyn posiadali kolejno: Jan Władysław Gniński syn Jana (1676-1680), Konstancja z Gnińskich, żona Piotra Aleksandra Czapskiego (od 1680 r.), Tomasz Czapski, syn Konstancji i Piotra, Konstancja Czapska, córka Tomasza zm. w 1791 r., Maria z Radziwiłłów Krasińska (zm. w 1822 r., córka Konstancji z Czapskich), Zygmunt Krasiński (zm. w 1859 r., syn Marii z Radziwiłłów Krasińskiej), Władysław Krasiński (zm. w 1873 r., syn Zygmunta Krasińskiego), Adam Krasiński (zm. w 1909 r., syn Władysława Krasińskiego), Karol Roger Raczyński (wzm. w latach 1911-1929) w spadku po Władysławie Krasińskim wespół z Adamem Krasińskim i Elżbietą Krasińską, następnie Władysław Raczyński (do 1944 r.).

Po 1676 r. nastąpiło barokowe przekształcenie kompozycji. W związku z tym, że do tego czasu przestały istnieć elementy położone w dolinie Jaskranki a związane z kompozycją rezydencji monarszej w samym Knyszynie i co za tym idzie nie było potrzeby utrzymywania łączności widokowej folwarku bądź późniejszego dworu starościńskiego z tą rezydencją lub jej elementami, to w końcu XVII w. wytyczono nową główną oś kompozycji, wzdłuż której poprowadzono aleję dojazdową łączącą dawny folwark z gościńcem Tykocin – Knyszyn. Dalej na tej osi usytuowano pałac i dziedziniec z dwiema oficynami po bokach. Budynki te zaprojektował Tylman z Gameren (zm. w 1707 r.), którego cztery rysunki „pałacu Gnińskich pod Grodnem” zachowały się do 1944 r. wśród rysunków z tylmanowskiego archiwum w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Niewykluczone, że projekt Tylmana dotyczący Knyszyna mógł pochodzić z 1691 r. gdyż wtedy projektował on dla Jana Gnińskiego inny pałac (usytuowany w Warszawie).

Po przebudowie główna oś kompozycyjna przebiegała za pałacem przez stary ogród włoski wzdłuż jednej z dróg dzielących kwatery tego ogrodu, ale wnętrzom kwater nadano bardziej ozdobny charakter. Podzielono je dodatkowo po przekątnych drogami spacerowymi, przy których posadzono aleje drzew ozdobnych (głównie lip). Pozostawiono jednak stare aleje (w tym szesnastowieczne) rosnące wzdłuż granic starych kwater ogrodowych.

W połowie XVIII w. przy gościńcu z Tykocina do Knyszyna wytyczono w pobliżu karczmy promieniste drogi, z których jedną była główna aleja dojazdowa do założenia. Poza tym, w tym czasie częściowo przebudowano gospodarstwo rybne, zaś przy drogach i ogrodach nasadzono sporo topól późnych. Część gospodarcza nie uległa wówczas zasadniczym zmianom. Jednakże około 1764 r. pożar zniszczył zabudowania pałacowe oraz część gospodarczą, która nigdy już nie odzyskała dawnego charakteru.

Po III rozbiorze Polski Prusacy usiłowali kwestionować prawa do Knyszyna Marii z Radziwiłłów Krasińskiej, lecz car w 1827 r. ponownie nadał te dobra w lenne posiadanie Wincentemu Krasińskiemu dopuszczając też do spadkobierstwa dzieci pozostałe po Marii z Radziwiłłów Krasińskiej oraz ich kolejnych potomków.

Już w II połowie XIX w. zaczęto utożsamiać ruiny po dawnym pałacu Gnińskich i Czapskich z istniejącą niegdyś rezydencją króla Zygmunta Augusta, a studnię pałacową nazwano „studnią Giżanki”. Studnia ta oraz ruiny pałacu i oficyn zostały też uwiecznione na rysunku napoleona Ordy. Widoczne też były w tym czasie porośnięte drzewami i krzewami rumowiska w północnym narożniku ogrodu, pozostałe po rezydencji starościńskiej wybudowanej ok. 1601 r. Te zniszczone elementy dawnych zabudowań wykorzystane zostały, obok neogotyckiego dworu, jako element romantycznej kompozycji parkowej. Nie zmieniano jednak kwaterowego układu ogrodu, który miał zostać zachowany jako historyczna pamiątka łączona w opowieściach z królem Zygmuntem Augustem, który miał tam przebywać i umrzeć. Zatem, choć w II połowie XIX w. kompozycja ogrodu w Knyszynie miała mieć charakter ogrodu romantycznego, to dużą w niej rolę odgrywał element historyczny w postaci związanego z Zygmuntem Augustem ogrodu kwaterowego, którego podstawowy układ został dzięki temu zachowany. Zmianom ulegało za to otoczenie ogrodu, m.in. przy drodze dojazdowej wzniesiono czworaki, między sadzawkami a ogrodem włoski powstały nowe rozległe zabudowania browaru oraz murowane budynki hodowlane i magazynowe.

W okresie międzywojennym znacznie rozbudowano gospodarstwo rybne. Powstał wtedy duży kompleks stawów użytkowych przy Jaskrance. Ponadto, na południowy – zachód od ogrodu kwaterowego (pomiędzy aleją przy drodze do Krypna a stawami) założono nowe sady owocowe. Na skutek tych zmian obszar kompozycji powiększył się zajmując w sumie powierzchnię około 40 ha.

Obiekt uległ dewastacji po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. Dotyczyła ona nie tylko zabudowań, ale także wnętrz ogrodu kwaterowego, m.in. wojsko wycięło na opał prawie cały drzewostan północno-wschodniej części ogrodu. Z kolei w czasie okupacji niemieckiej przebudowany został dziewiętnastowieczny dwór, który odarto z elementów stylowych (usuwając m.in. wieżę i baszty), usunięto rumowiska po barokowym pałacu i oficynach, zlikwidowano ruiny „studni Giżanki”, a w północnym narożniku terenu dawnego kwaterowego ogrodu wzniesiono nowy drewniany dwór, zaś sad przy drodze do stacji kolejowej Knyszyn obsadzono szpalerami wiatrochronnymi. Podczas walk 1944 r. niemal całkowicie zniszczono zabudowania gospodarcze (w tym browar i gorzelnię) oraz nowo wybudowany dwór, gdyż teren założenie został zbombardowany. Zniszczenia dotknęły także resztek parku i nasadzeń w innych częściach kompozycji.

Po II wojnie światowej teren założenia przejęło dwóch nowych użytkowników: Państwowe Gospodarstwo Rybne w Giżycku, Zakład w Knyszynie oraz Państwowe Gospodarstwo Rolne Knyszyn. Gospodarstwa te wzniosły wiele budynków hodowlanych i magazynowych niezwiązanych z dawnym układem i w sposób ignorujący tradycyjne zasady rozplanowania części gospodarczych. Państwowe Gospodarstwo Rolne Knyszyn wzniosło na miejscu czworaków usytuowanych przy alei dojazdowej nowe budynki mieszkalne dla robotników rolnych, a w rejonie dawnego dziedzińca i pałacu Czapskich zbudowało budynek administracyjny i przedszkole. Na miejscu oficyny pałacu Czapskich i „studni Giżanki” wybudowało też nowy dom mieszkalny, któremu towarzyszyły budynki gospodarcze. Państwowe Gospodarstwo Rybackie wzniosło nowe budynki mieszkalne i administracyjne w rejonie dworskich sadzawek i browaru. Zarzucono użytkowanie sadzawek dworskich z 1554 r. i zlikwidowano część stawów wykopanych w okresie międzywojennym.

W otoczeniu nowych budynków wprowadzono po II wojnie światowej nasadzenia nic nie mające wspólnego z dawną kompozycją (rzędy drzew, żywopłoty, grupy krzewów i kwietniki).

W końcu lat 80. XX w. z dawnego ogrodu włoskiego pozostały jedynie fragmenty wnętrz i alei, przy czym część tej roślinności była w tym czasie w złym stanie. Większość starych drzew rosła przy północnej granicy ogrodu w alei lip liczącej ok. 150 lat (składającej się wówczas z oprócz 17 lip, także z 25 klonów). Przetrwała także część drzew z alei biegnących wzdłuż południowo – wschodniej granicy ogrodu (5 jesionów, 6 lip, 5 klonów) i granicy północno – wschodniej (9 klonów) oraz z alei przecinającej ogród (okazy lip mających do ok. 550 lat lecz niestety ocenianych w tym czasie jako mających zaledwie ok. 60% zdrowotności). Część starych (choć już znacznie młodszych) drzew rosła też w latach 80. XX w. w innych miejscach założenia – przy drodze do szosy z Tykocina do Knyszyna, przy drodze biegnącej po grobli przez dolinę Jaskranki i w sąsiedztwie starych sadzawek dworskich. Ta roślinność oraz zachowane z dawnej kompozycji inne elementy wciąż, mimo zniszczeń, podkreślały dawne rozplanowanie założonych jeszcze w XVI w. ogrodów kwaterowych i miały znaczące walory przyrodnicze, a także odznaczały się dużymi walorami widokowymi oraz krajobrazowymi będąc widocznymi w promieniu kilku kilometrów. Wszystko to sprawiało, że obiekt nadal był cennym zabytkiem sztuki ogrodowej i sztuki komponowania krajobrazu.