Ogród przy zespole klasztornym O.O. Bazylianów – kwaterowy, o funkcjach ozdobnych i użytkowych, powstały pomiędzy 1687 a 1728 r., przebudowany po roku 1755

Położenie obiektu: na lewym, wysokim brzegu rzeki Supraśli, w centrum rozległej polany, przy skrzyżowaniu drogi z Krynek (przez most w Supraślu) do Gródka z traktem z Białegostoku, pierwotnie w odosobnieniu, a od lat 30. XIX w. w sąsiedztwie osady fabrycznej, później miasta, które otoczyło zespół klasztorny i ogrody od południa i zachodu.

Początki klasztoru sięgają 1500 r., kiedy to wzniesiono tu z fundacji Aleksandra Chodkiewicza pierwsze, drewniane zabudowania, do których przenieśli się zakonnicy osadzeni w 1498 r. w Gródku, a sprowadzeni przez Chodkiewicza z Ławry Pieczerskiej w Kijowie. W latach następnych wzniesiono murowaną cerkiew pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, która odtąd stanowiła centralny i dominujący akcent kompozycji i którą ozdobiono słynnymi freskami w 1557 r.

Aż do końca XVII w. osada klasztorna, składająca się wówczas z dwóch cerkwi, zabudowań klasztornych i gospodarczych, pustelni, stawów oraz prawdopodobnie ogrodów warzywnych, nie posiadała ogrodu ozdobnego. Dopiero na przełomie XVII i XVIII w. urządzono w Supraślu kwaterowy ogród ozdobny powiązany z nowo wzniesionym kompleksem zabudowań klasztornych oraz z obszernym ogrodem użytkowym. Rozwój siedziby klasztornej i nadanie jej klarownego układu przestrzennego należy wiązać z osobą Leona Kiszki (1708-1728), archimandryty, który prowadził w Supraślu szeroko zakrojone prace budowlane. Ten prekursor oświecenia, dążący do podniesienia kultury ziem ruskich i reformy unickiego Kościoła Greko-Katolickiego w duchu humanizmu, uczynił z Supraśla ważny ośrodek kulturalny. Monastyr przyciągał licznych pątników, duchowieństwo zakonne i świeckie, księgarzy i ludzi piszących, a jako jeden z głównych ośrodków kościoła unickiego miał dostarczać wzorców również w zakresie komponowania krajobrazu i ogrodów. Kwaterowe ogrody klasztorne założono według wzorców zachodnioeuropejskich i na tle innych pustelniczych monastyrów funkcjonujących na wschodnich obszarach rzeczpospolitej stanowiły one rzadki przykład wartościowej oprawy estetycznej klasztoru.

Po rozbudowie klasztoru mającej miejsce w latach 50. XVIII w. barokowa kompozycja klasztoru była już całkowicie ukształtowana. Zajmowała duży teren podzielony na kilka części funkcjonalnych. Centralną część zajmowały zabudowania klasztorne: cerkiew, pałac archimandrytów połączony z południowym korpusem klasztoru, murowana brama – dzwonnica i stajnia z wozownią. Na południe od nich mieścił się prostokątny ogród włoski, zajmujący teren o rozmiarach 454x216 łokci,  skomponowany na trzech lub czterech tarasach, z których najniższy zajmowały dwie sadzawki, z których woda spływała po wysokiej skarpie do rzeki stanowiącej naturalną wschodnią granicę kompozycji. Główną oś kompozycji ogrodu włoskiego wyznaczała aleja lipowa wychodząca na boczną elewację pałacu archimandrytów. Pośrodku tego ogrodu ustawiono treliażową altanę z czterema drzwiami. W ogrodzie wzniesiono też dom ogrodnika (od którego na wschód stał w tym czasie stary drewniany spichrz) z piwnicą na płody rolne oraz drewnianą figarnię stojące w sąsiedztwie kaplicy Zmartwychwstania Chrystusa. Kaplica ta, wybudowana z muru pruskiego na szesnastowiecznej krypcie mieszczącej grobowce kolatorów i mnichów, stanowiła ważny element ogrodu klasztornego, usytuowany przy głównej osi kompozycji i mający skłaniać do zadumy oraz kontemplacji. Dalej w stronę rzeki, przy drodze biegnącej po koronie skarpy nadrzecznej stały dwa inne budynki – spichlerz i dom garbarzy, przy czym wzdłuż skarpy, na jej koronie, po wschodniej granicy ogrodu biegła aleja lipowa. Całość ogrodu włoskiego ogrodzona była parkanem, w którym prawdopodobnie znajdowała się brama na osi drogi prowadzącej od zachodu z Białegostoku, obsadzonej aleją lipową. Trzecią częścią funkcjonalną kompozycji był obszerny ogród użytkowy, położony na zachód od włoskiego i oddzielony od niego drogą łączącą klasztor z osadą (obecnie ul. Kościuszki). Był on także ogrodzony parkanem, mieściły się w nim sady i warzywniki oraz stawy rybne, a jego północną granicę wyznaczała aleja lipowa posadzona przy drodze z Białegostoku. Czwartą częścią założenia była część gospodarcza położona na północ od zabudowań klasztornych. Stały tam w 1764 r. browar, rzeźnia, piekarnia, kuźnia, stodoła, obory, kaflarnia, i cegielnia. Do zespołu należał również teren położony na wschód od tych budynków i od zabudowań klasztornych. Być może stała tam część budynków gospodarczych, gdyż inwentarz z 1764 r. sugeruje istnienie tam stajni i wozowni. Poza tym wiadomo, że klasztor posiadał budynek lub budynki z pokojami gościnnymi, otoczone niewielkim ogrodem, a zlokalizowane na tym terenie.

Oprócz tego, w skład kompozycji widokowej wchodziły karczma i murowana kapliczka w formie wieży (w latach 70. XIX w. przebudowana na dzwonnicę cmentarną). Stały one wśród pól, przy drodze do Białegostoku, na zachód od klasztoru.

Całość kompozycji można uznać za piękny przykład barokowej sztuki komponowania przestrzeni i samych ogrodów, tak ozdobnych, jak i użytkowych.

Usytuowanie zespołu zabudowań klasztornych i ogrodów na wysokiej skarpie nadrzecznej, skąd rozciągały się dalekie widoki oraz powiązanie klasztoru z otoczeniem aleją dojazdową sprawiały, że mimo ogrodzenia poszczególnych części założenia, jego związek z otoczeniem był bardzo duży, a stojący na koronie skarpy piękny pałac archimandrytów i górująca nad całością kompozycji cerkiew stanowiły dominanty widokowe okolicy.

W latach 1795-1807 w pałacu archimandrytów mieściło się biskupstwo unickie, a pozostałe budynki zajmowali bazylianie, mieszkający tam jeszcze po kasacie zakonu w 1873 r. aż do roku 1920. W latach 1807-1833 w obiekcie funkcjonował szpital wojskowy, a w latach 1831-1833 jego część użytkował fabrykant Gufert.

W 1833 r. część zabudowań i ogrodu pozostałą po biskupstwie otrzymał Wilhelm Zachert. Spowodowało to oddzielenie pałacu archimandrytów z częścią skrzydła klasztoru oraz przylegającymi do nich terenami od reszty założenia. W 1834 r. w przejętych zabudowaniach Zachert uruchomił fabrykę sukienną, a około 1837-1837 r. dobudował drugą kondygnację klasztoru.

Opisywany przez Radosława Dobrowolskiegoi i Martę Popławską "szczegółowy plan skarbowych dóbr Supraśl" z 1845 r., sporządzony przez skarbowego mierniczego Iwana Kostko, odnaleziony w 2001 r. w archiwum w Grodnie, a powstały przy okazji lustracji tych dóbr państwowych obrazuje schemat kompozycji wschodniej części założenia, obejmującej m.in. ogród włoski sąsiadujący ze skarpą nadrzeczną. Według tych autorów: "... w 1845 r. część miejska (dawna folwarczno-bazyliańska" oddzielona była od klasztoru kilkunastohektarową strefą zorganizowanej zieleni. Od południowej pierzei gmachów konwentu bazyliańskiego (tzw. części bułhakowskiej) poprzez dwie małe sadzawki rybne aż do dzisiejszego ogrodu saskiego rozciągał się ogród włoski o układzie szchownicowym, z 3 osiami podłużnymi wyznaczanymi przez ciągi spacerowe, które przecinały 4 prostopadłe aleje. Oś środkowa (główna) na odcinku ok. 380 m biegła od klasztoru poprzez przerwę pomiędzy sadzawkami i przecinała boskiet [zamykający całą kompozycję od południa - przyp. EBK] - miejsce gdzie współcześnie znajduje się "Ogród saski" i boisko Klubu Sportowego "Supraślanka". Nazwa miejscowa "Ogród Saski" wiąże się zapewne z tradycją ustną sięgającą XVIII w., kiedy powstało bazyliańskie założenie ogrodowo-parkowe, zwane w źródłach "ogrodem włoskim". Być może nazwa ta określała specyfikę supraskiego założenia ogrodowego, nawiązującą do prekursorskich funkcji Parku Saskiego w Warszawie - otwartego dla ogółu społeczeństwa".

Widoczny na planie z 1845 r. kwaterowy układ kompozycji wskazuje na trwałość szachownicowej kompozycji kwaterowej powstałej zapewne w wieku XVII i rozwijanej w wieku XVIII. Wyraźnie widoczny w kompozycji północnej częsci ogrodu włoskiego układ krzyża wskazywać może na kontemplacyjne funkcje tej części ogrodu. Otwarcie części ogrodu dla publiczności w latach 30. i 40. XIX w. byłoby natomiast naturalną konsekwencją idei, jakie przyświecały zakładaniu fabrykanckiego miasta, w którym istnieć miały parki i ogrody poprawiające zdrowotności miejscowości i służące ogółowi mieszkańców .

Przyjęcie przez mnichów prawosławia w 1837 r., gwałtowny spadek powołań oraz długotrwałe spory i podziały własnościowe spowodowały postępującą dewastację ogrodów i zabudowań. Z nowych elementów należy wymienić jedynie zbudowaną w 1889 r. obok bramy-dzwonnicy murowaną cerkiew pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty. Szachownicowa kompozycja ogrodów klasztornych trwała jdnak niezmiennie do końca XIX w., co obrazuje plan założenia z roku 1892, przedstawiający - odwrotnie niż plan z 1845 r. - zachodnią, użytkową część ogrodów, także posiadającą regularna kwaterową kompozycję kwater.

Rozpoczętą już w pierwszej połowie XIX stulecia dewastację obiektu pogłębiły zniszczenia wojenne, jakie nastąpiły po 1914 r. oraz częste zmiany właścicieli po roku 1920.

W 1944 r. zburzony został centralny element kompozycji – cerkiew pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Jej resztki istniały do lat 90. XX w. w formie trwałej ruiny. Po 1944 r. ogród nadal należał do Zachertów – podczas reformy rolnej był własnością Konstantego Zacherta (właściciela od co najmniej 1929 r.).

Zabudowania klasztoru i pałacu archimandrytów zostały po wojnie odbudowane i umieszczono w nich Technikum Mechanizacji Rolnictwa, które użytkowało także dawny ogród włoski, w którym umieszczono teraz boiska i działki warzywne. Tren dawnego ogrodu użytkowego wykorzystywano do celów rolniczych i ogrodniczych. Dawna część gospodarcza położona na północ od zabudowań klasztornych stanowiła zaplecze techniczne szkoły.

Do lat 80. XX w. z dawnych zabudowań klasztornych przetrwały: odbudowane dom archimandrytów i skrzydło klasztorne, brama dzwonnica, ruiny szesnastowiecznej krypty grobowej, nad którą stała niegdyś kaplica, dom ogrodnika wzniesiony przed 1764 r., dom ekonoma wzniesiony w 1822 r. i cerkiew św. Jana Ewangelisty z 1889 r. (obecnie cerkiew św. Jana Teologa), a także dzwonnica cmentarna (przebudowana kapliczka). Z dawnych ogrodów i powiązanych z nimi alei zachowały się do tego czasu dwa stawy na terenie dawnego ogrodu włoskiego, cztery stawy na terenie ogrodu użytkowego, aleja przy drodze do Białegostoku, resztki nasadzeń ogrodowych i fragmenty ogrodzeń. Dawna kompozycja roślinności ogrodów uległa do tego czasu prawie całkowitemu zniszczeniu. Oprócz dobrze zachowane dziewiętnastowiecznej alei lipowej przy drodze do Białegostoku, na terenie dawnych ogrodów rosły nieliczne stare drzewa różnych gatunków, sadzone w końcu XIX i na początku XX w. – klony pospolite, jawory, kasztanowce, brzozy, jesiony, lipy drobnolistne i lipy szerokolistne. Chociaż skład gatunkowy roślinności występującej na terenie założenia był stosunkowo urozmaicony, gdyż rosło tu 46 gatunków i odmian drzew i krzewów, to większość stanowiły tam młode nasadzenia wprowadzone w sąsiedztwie zabudowań klasztornych i przy drogach, albo samosiewy olsz i wierzb wyrosłe na terenach wilgotnych. Większość wnętrz dawnych ogrodów była w wyniku długoletniej dewastacji pozbawiona nasadzeń ozdobnych.

W latach 80. XX w. obiekt stanowił już integralną część układu urbanistycznego Supraśla – łącznie z później powstałymi ogrodami miejskimi i parkiem miejskim tworzył cenny kompleks zabytkowych kompozycji wydatnie kształtujących klimat i obraz miasta. Już wtedy zespół pięknych budynków klasztornych był jednym z najczęściej oglądanych w województwie miejsc, m.in. z powodu wypoczynkowego charakteru miejscowości przyciągającej licznych wczasowiczów. Zdewastowane wnętrza ogrodów nie stanowiły jednak wówczas najlepszej wizytówki zespołu, za to piękny widok na zabytkowe budynki i teren dawnego ogrodu włoskiego roztaczał się od wschodu poprzez dolinę rzeki.

Walory widokowe i estetyczne obiektu znacznie się zwiększyły po odbudowaniu tam cerkwi pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Kamień węgielny pod tę budowę położono już w roku 1984, jednak prace rozpoczęto później, po przejęciu budynków klasztornych przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, a ostatecznie ukończono dopiero na początku XXI w. W 2006 r. na terenie monasteru otwarte zostało Muzeum Ikon. W tym samym roku rozpoczęto prace nad renowacją dawnego ogrodu włoskiego. Od 2008 r. co roku w monasterze odbywa się Międzynarodowy Festiwal Cerkiewnego Dzwonienia.