Park Planty – park miejski, modernistyczny, powstały w latach 1930-1938, na miejscu zwierzyńca danieli i ogrodów przy rezydencji Branickich

Położenie obiektu: na terenach wcześniej wchodzących w skład wieloczęściowej kompozycji ogrodów i innych części założenia przy pałacu Branickich, obecnie w centrum Białegostoku między ulicami Akademicką, Legionową i Mickiewicza, w sąsiedztwie Parku pałacowego Branickich

Założony w latach 30. XX w. Park Planty założono na terenach wchodzących wcześniej w skład okazałej kompozycji otaczającej rezydencję Branickich. Część wschodnia tego parku zajęła fragment wcześniejszych sadów położonych rzeką Białą, wielkim stawem młyńskim i ulicą Świętojańską. Część północno-wschodnia zajęła fragment ogrodu przy oranżerii pałacowej. Większość parku to teren dawnego zwierzyńca danieli, ciągnącego się niegdyś między sadami, ozdobnymi ogrodami pałacowymi, a przedłużeniem ulicy Świętojańskiej, zaś od zachodu obejmującego do II połowy XIX w. część obecnego Parku Zwierzynieckiego Ponadto, Park Planty zajął tereny położone na zachód od obecnych ozdobnych ogrodów pałacowych (stanowiące fragment dawnego zwierzyńca jeleni oraz zajęte niegdyś przez pałacowy teatr i towarzyszący mu budynek), a także tereny położone na północ od obecnego Parku Branickich (w części zajęte dawniej przez ogród dolny), które zostały zagospodarowane łącznie z całym Parkiem Planty w formie bulwarów miejskich.

Kompozycja zwierzyńca danieli wprowadzona w 1732 r. i w latach 1738-1739 składała si pierwotnie z bersa oddzielającego zwierzyniec od sadu, z dwóch alei lipowych (zasadzonych w 1760 r.), poprowadzonych na przedłużeniu osi kwater ogrodu pałacowego i zakończonych dwiema sadzawkami, a także z kilku innych alei, altany, dwóch sadzawek w części zachodniej (na górze i na dole) poza terenem obecnych Plant oraz z boskietów od strony olszyny (obecnie na terenie Parku Zwierzynieckiego). Większość tego zwierzyńca została obsadzona drzewami w 1739 r.¹ W 1776 r. stwierdzono, że przy Gościńcu Warszawskim „od Zwierzyńca do Nowego drzewa posadzono”. W 1772 r. „Opisanie zwierzyńców z wszelką ich własnością” stwierdzało: „Zwierzyniec Danieli. Wkoło którego parkan z dylów, o 200 przęsłach. W tychże wrota jedne – wyjeżdżając na drogę warszawską [dziś ulica Mickiewicza], między dwoma słupami murowanemi, proste, podwójne… Drugie zaś do Zwierzyńca Wielkiego [Zwierzyniec Jeleni], proste, podwójne… Szopa do pasienia Danielów, pod dranicami [o] 18 przęsłach. W pośrodku którego stodoła na siano dla danieli i jeleni, słomą kryta… Dwa ogródki małe, pod murem od ogrodu górnego, parkanem z dylów, o przęsłach 17 ogrodzone, w których 2 furtki. Trzy perspektywy – dwie drzewami wierzbowymi, a trzecia lipami i kasztanami wysadzone. W końcu dwóch z tych sztacheteczki, w parkanie danielim wyż wyrażonym. Tamże stajnia drewniana, stara, gontami pokryta, własna Baura ogrodnika. Wychodząc z tego zwierzyńca na Trakt Warszawski droga wierzbami, z obu stron sadzona, aż do samej bramy, z obu stron sadzona. W pośrodku której mostek drewniany. Danieli w tym zwierzyńcu sztuk 100”. Owe trzy perspektywy, długości około 400 m każda, kończyła ściana z freskami malarza Wilhelma Neunhertz’a, autora również innych polichromii w białostockim pałacu i ogrodzie Branickich. Iluzjonistyczny fresk znakomicie wydłużał perspektywę zwierzyńca danieli.

Zwierzyniec funkcjonował do 1808 r. (w 1792 r. zredukowano tu drzewostan, w 1804 r. zwierzyniec formalnie zlikwidowano, a ostatecznie w 1808 r. zwierzynę usunięto).

W 1809 r. Prusacy sprzedali pałac i tereny ogrodów pałacowych carowi Aleksandrowi. Zapewne w tym czasie przecięto teren dawnego zwierzyńca danieli drogą stanowiącą przedłużenie jednej z osi Lasu Zwierzynieckiego. Droga ta została po 1825 r. obsadzona aleją jesionowo-klonową.

W 1836 r. Mikołaj I przeznaczył pałac białostocki na siedzibę nowo powstałego Instytutu Panien Szlacheckich, co potwierdził ukazem z 1937 r. Instytut ten otrzymał również tereny dawnych pałacowych ogrodów ozdobnych i zwierzyńców, w tym zwierzyńca danieli. W latach 90. XIX w. Instytut Panien Szlacheckich odstąpił miastu część dawnych zwierzyńców położonych na zachód od powstałej wtedy ulicy Sadowej (obecnie ulica Akademicka) – teren wokół sadzawki górnej dawnego zwierzyńca danieli zajęła wówczas zajezdnia tramwajowa.

Do 1915 r. Instytut Panien Szlacheckich nie wprowadzał do dawnego zwierzyńca większych zmian, ale na skutek braku opieki, wypadania starych drzew i sukcesji naturalnej roślinności teren ten nabrał naturalnego charakteru, a po I wojnie światowej traktowany był jako nieużytek. Opuszczone po likwidacji Instytutu tereny dawnych ogrodów i zwierzyńców pałacowych (poza ogrodem ozdobnym przy pałacu niedostępnym wówczas dla publiczności) zostały w 1925 r. uchwałą magistratu przeznaczone pod park miejski i reprezentacyjną zabudowę miasta. W 1928 r. zbudowano na terenie dawnego sadu modernistyczny budynek Izby Skarbowej, a w 1929 r. według projektu K. Tołłoczki Sąd Okręgowy. Wzdłuż południowej granicy dawnego zwierzyńca wzniesiono kolonię domów urzędniczych w stylu dworkowym. Budynki te sąsiadowały z terenem przyszłego parku Planty, w którym nasilenie prac nastąpiło w latach 1930-1938, gdy wojewodą białostockim był Zyndram Kościałkowski, późniejszy premier. Prace prowadzone były według projektów Stanisława Gralla (w 1933 r. powstał projekt alei wzdłuż ulic Wersalskiej i Legionowej, a w latach 1934-1936 powstały projekty pozostałych terenów parku).

Powstała wówczas modernistyczna kompozycja o wyraźnie podkreślonej szerokim prospektem osi głównej, biegnącej równolegle do starej alei jesionowo-klonowej. Oś ta biegła na ukos przez teren parku i ciągnęła się również na zachód od ulicy Sadowej aż do ronda przy Parku Zwierzynieckim, noszącym wówczas nazwę Paku 3 Maja. Wzdłuż tej osi, między drogami umieszczono rząd prostokątnych trawników i kwietników obsadzonych przy granicach szpalerami żywotników zachodnich odmiany kolumnowej. W centrum parku, pod schodami prowadzącymi na górny poziom (dawna górna część zwierzyńca) umieszczono na tej osi duży basen z fontanną. Wschodnią część parku (zajmującą fragment dawnego sadu pałacowego), położoną naprzeciw Izby Skarbowej zajęła różanka o regularnym układzie kwater, rozplanowana na czterech poziomach. W jej centrum, na najniższym poziomie wybudowano prostokątny basem, przy którym ustawiono przed 1938 r. rzeźbę praczek dłuta Stanisława Horno-Popławskiego.

Na południe od głównej osi położona była stara sadzawka, a u zbiegu bulwarów powstałych na wydzielonych obrzeżach ogrodu pałacowego (w rejonie skrzyżowania ulic Legionowej i Akademickiej) założono regularną kompozycję prostokątnych kwietników i trawników, na których rosły też z rzadka drzewa i krzewy ozdobne (a także żywopłoty). Podobna kompozycja powstała później także w zachodnim narożniku parku. Przy nowo wytyczonych szerokich drogach spacerowych bulwarów posadzono aleje lipowe oraz dokonano innych nasadzeń, łącząc kompozycje geometryczne ze swobodnymi.

Z czasów Branickich zachowała się część starych lip, wiązów i jesionów, które wkomponowano w układ parku i bulwarów. Przeprowadzono między nimi nowe, żwirowe drogi spacerowe, a we wnętrzach parku dosadzono wiele nowych drzew i krzewów ozdobnych różnych gatunków, w tym dużo roślin iglastych. Cały park i bulwary otrzymały oświetlenie i niezbędne dla ogrodów publicznych wyposażenie. Do dziś jest jednym z głównych parków miasta. W okresie powojennym wprowadzono tu różne zmiany. Na głównej osi, nad basenem wzniesiono kamienny Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej, dłuta Ślusarczyka i Danki, odsłonięty w 1951 r. (został on rozebrany w latach 90. XX w.). W 1951 r. zmieniono układ schodów wiodących na poziom górny. W latach 70. Wyposażono basen przy pomniku w instalacje pozwalające na regulację strumienia wody z fontann (co umożliwiło później na organizowanie tu spektakli typu „światło i dźwięk”). Wyasfaltowano część dróg parkowych, urządzono w północnej części parku plac zabaw dla dzieci, wzniesiono drewniany amfiteatr (rozebrany w 1976 r.), treljaże przy różance oraz toaletę publiczną (tę w latach 90. XX w. przebudowano na piwiarnię). Wybudowano 2 basen z fontannami we wnętrzach otoczonych geometrycznie skomponowanymi trawnikami i kwietnikami. Park został skanalizowany i wzbogacony o nowe nasadzenia. Wzdłuż bulwaru zachodniego podjęto nawet próbę urządzenia ogrodu dendrologicznego służącego ekspozycji rzadszych gatunków.

W latach 80. XX w. na terenie Parku Planty rosło 90 gatunków i odmian drzew i krzewów. Większość z nich posadzono w latach 30. XX w. lub w okresie powojennym. Jednak niektóre jesiony, wiązy i lipy pochodziły z dawnego zwierzyńca danieli lub z ogrodu pałacowego. Skupione one były przy bulwarze północnym i we wschodniej części parku. Najstarszym drzewem założenia był w tym czasie pomnikowy wiąz, rosnący na zachód od różanki, a pochodzący zapewne z I połowy XVIII w. Inne starsze drzewa - lipy, jesiony, klony i wiązy - zostały posadzone lub wyrosły z samosiewów w II połowie XX w. Wśród roślin sadzonych w okresie zakładania parku i dosadzanych po II wojnie światowej zwracały uwagę odmiany pokrojowe i barwne żywotników, czereśni, klonów, świerków, wiśni i cisów, a także takie gatunki jak azalia pontyjska, czy jedyny w tym rejonie Polski platan. Wyróżniała się także bujnością aleja dębów amerykańskich posadzona po II wojnie światowej wzdłuż głównej osi kompozycji. Atrakcyjna roślinność podnosiła walory estetyczne parku i sprawiała, że Planty stanowiły ulubione miejsce spacerów mieszkańców Białegostoku. Obiekt ten wchodzi w skład kompleksu kilku parków położonych w centrum układu urbanistycznego, mających w sumie duże znaczenie dla poprawy warunków zdrowotnych miasta.

Obecnie, stanowiące własność Miasta Białegostoku Planty, zajmujące, tak jak i w chwili swojego postania obszar o powierzchni około 15 ha, są na bieżąco konserwowane i upiększane m.in. nasadzeniami kwiatowymi. W 2006 r. ustawiono w parku betonową rzeźbę psa Kawelina (zwaną też często rzeźbą Kawelina) dłuta Małgorzaty Niedzielko. Jest to replika rzeźby z 1936 r. stworzonej przez Piotra Sawickiego i Józefa Sawickiego, która stała niegdyś przy ogrodzeniu pałacu Branickich naprzeciwko Kościoła Farnego, a w 1944 r. zaginęła. (Ma to być dar Podlaskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych dla Mieszkańców Białegostoku.) Przygotowywany jest też projekt renowacji parku.