Perun – gromowładny zwierzchnik bogów

Jedno z naczelnych bóstw słowiańszczyzny, często pełniący funkcję zwierzchnika nad innymi bóstwami (podobnie jak np. Zeus czy Odyn, niestety bogowie słowiańscy nie są tak znani). Jego towarzyszką jest Perperuna, utożsamiana zazwyczaj z siłami płodności. Imię Perun powinno Wam się oczywiście z czymś kojarzyć, a mianowicie z piorunem, gdyż bóg Perun jest m.in. władcą piorunów. Paradoksalnie jednak to jego imię jest chronologicznie pierwotne, natomiast nazwa zjawiska atmosferycznego wtórna – inaczej rzecz ujmując, najpierw „istniało” bóstwo zwane Perunem, a dopiero od jego imienia zjawisko atmosferyczne przyjęło swoją nazwę.

W przypadku Peruna istnieje bogaty zbiór materiałów folklorystycznych, przekazów ustnych, nieco pisanych. Badacze odnajdują je na terenie właściwie całej słowiańszczyzny, a także u ludów bałtyckich. Ten niewątpliwy atut może nastręczać jednak pewnych problemów. Aleksander Bruckner dowodzi, że Perun (przynajmniej pod tym imieniem) znany jest jedynie na Rusi. Kompletnie nie zgadza się z takim postawieniem sprawy Aleksander Gieysztor udowadniając, że i na innych słowiańsko-języcznych terenach można odnaleźć bóstwa tożsame z Perunem (np. Perkun występujący w wierzeniach Bałtów, że przytoczę tylko najprostszy, najbardziej oczywisty przykład). Sam trzon „per” (względnie „perk”) oznacza po prostu „uderzać”, tak więc perun (perkun i pochodne) to po prostu „osoba, która uderza” – a uderzają również pioruny, stąd już prosta analogia do zjawiska atmosferycznego. Głębsze dociekania słowotwórcze pozostawmy językoznawcom, a niezaspokojonych w tej kwestii odsyłam do wspomnianych wyżej badaczy.

Perun, jako się rzekło, jest bogiem piorunów, a szerzej ujmując niebios i atmosfery jako takiej (jego dualistycznym przeciwstawieniem jest Weles, pan podziemi i zaświatów). Łączy w sobie funkcje bóstwa sprawującego władzę nad prawem, a także bóstwa militarnego, związanego z siłą – w różnych okresach historycznych często jedna z funkcji przeważa nad drugą (np. po X wieku Perun był szczególnie utożsamiany z wojskiem, powoływali się na niego wojownicy). Perun w mitologii często ukazywany jest w zmaganiach z Wijem (wężem, smokiem, względnie innym morskim potworem) jako metafora walki dobra ze złem, analogicznie zresztą do innych mitologii (Zeus – Tyfon, Marduk – Tiamat). Jego podobieństwo z nordyckim Thorem również może nie być przypadkowe – istnieją przypuszczenia jakoby nastąpiła w pewnym stopniu „wymiana” wierzeniowa pomiędzy ludami słowiańskimi i nordyckimi (aczkolwiek od kogo do kogo, to już trudno ustalić). Personifikacją Peruna w naturze jest dąb (łac. querkus) oraz zwierzęta, takie jak byk, wół, baran, czy gołąb. Miejsca, w które uderzył piorun (szczególnie drzewa czy kamienie) są uznawane za uświęcone. Również pozostałości po takim wydarzeniu nabierają szczególnych właściwości (stają się apotropeionami) – fragmenty głazów, ostro zakończone i przypominające groty strzał, są bardzo cennym znaleziskiem i mogą pomagać w różnych sytuacjach, np. gdy krowa nie chce dawać mleka, należy pocierać jej wymiona takim odłamkiem. W ten sposób wiąże się również Peruna z bronią, jaką są łuk i strzały. Jednym z atrybutów tegoż bóstwa jest topór, który posiada tym samym pewne właściwości magiczne i może być wykorzystywany w celach ochronnych przed chorobą i siłami nieczystymi. Topór kładzie się pod łoże kobiety rodzącej lub np. na pole w czasie siewu, by chronił przed gradem. Istnieje również zwyczaj uderzania się po głowie kamieniem (względnie żelazem) po tym, jak rozlegnie się pierwszy wiosenny grzmot.

Z postacią Peruna związane są także różnorakie rytuały. Najpierw jednak opiszę pokrótce ten, który dotyczy Peruna pośrednio, gdyż jest związany z jego towarzyszką, Perperuną. Otóż w krajach południowosłowiańskich podczas klęski suszy istnieje obyczaj, podczas którego tańczące dzieci wybierają młodą, niedojrzałą i niegotową do zamążpójścia dziewczynę (dodatkowy atut to sytuacja, gdy jest to ostatnie dziecko kobiety przed utratą płodności) i nieszczęsne to dziewczę, nagie, ubrane tylko w kwiaty, zioła i liście, udając się z tańcem przez wieś jest polewane wodą przez staruchy i gospodynie. Dziewczyna ta jest znana w różnych krajach pod takimi imionami, jak Perepuna, Peperuna (Bułgaria i Macedonia), Perperuna (Grecja), Perperona (Albania), Pirpiruna (Rumunia). W ruskiej mitologii natomiast pojawia się zagadkowe bóstwo Perepłuta, które również może mieć związki z opisywaną postacią dziewczyny.

Nie bez powodu wspominam o tym obrzędzie mającym na celu przerwanie suszy i przywrócenie opadów deszczu. Perun bowiem, jak już było wspominane, przeciwstawiany jest postaci Żmija, blisko związanego z wodą. W Serbii i Bułgarii występuje obrzęd, odprawiany 14 kwietnia (na św. Jeremiasza) polegający na wyganianiu żmij przez młodzież w celu uzyskania opadów – przepędza się używając specjalnych dzwonków oraz określonych pieśni, lub zabijając gada narzędziem albo ogniem kultowym. Na obszarze Serbii występuje obrzęd, podczas którego dziewczyny ozdabiają główny dąb we wsi, prosząc o żyzność pól, jeden z gospodarzy odprawia ofiarę z barana (na obszarze Macedonii z byka), zbierana jest do otworu pod dębem krew ofiarna, zakopywane są określone części zwierzęcia ofiarnego (uszy, nogi), następnie ucztuje się spożywając m.in. mięso ofiary czy obrzędowe kołacze (pieczywo, jako bezpostaciowe ciasto przemienione w magicznym piecu pod wpływem ognia, ma bardzo silne właściwości magiczne), którymi dzieli się wspólnota.

W celach magicznych wykorzystuje się również faunę i florę, które utożsamiane są z magiczną mocą Peruna (byk, wół, baran, gołąb, indyk, dąb, żołędzie). Na Żmudzi w celu przywołania deszczu wiesza się skórę baranią. Aby uzyskać dobre plony orze się pole nocą ze wchodu na zachód przy pomocy czarnych wołów, a pod koniec zakopuje się czarnego koguta (lub dwa – jako uosobienie dwóch braci). Gołębie natomiast podlegają szczególnemu tabu, należą do magii miłości i z tego powodu objęte są zakazem spożywania.