Wzrost roli lotnictwa bombowego na świecie oraz szybki rozwój bombowców w połowie lat trzydziestych, a także znikoma wartość bojowa bombowców Fokker F-VIIB/3m, stały się przyczynami zamówienia przez polskie lotnictwo wojskowe dwusilnikowego bombowca PZL-37 "Łoś". Projekt wstępny opracował późną jesienią 1934 r. inż. Jerzy Dąbrowski przy współudziale inż. Piotra Kubickiego. Konstruktor opracował samolot nowocześniejszy i szybszy, niż od niego wymagano. Projekt przedstawiał dwusilnikowy dolnopłat wolnonośny o konstrukcji metalowej półskorupowej, chowanym podwoziu, udźwigu bomb 2000 kg i uzbrojeniu obronnym z 2 karabinów maszynowych z przodu i działkiem 20 mm na grzbiecie kadłuba. Konkurencyjnym projektem dla ”Łosia”, oprócz samolotu LWS-6 ”Żubr” był również nie zrealizowany projekt Lublin R-XXB. Rozważano także możliwość zakupu licencji na samolot Lockheed L-10A ”Electra” celem adaptacji na wersję bombową.

Budowę prototypu PZL-37/I rozpoczęto w sierpniu 1935 r., był gotowy w lipcu 1936 r. Zamontowano na nim silniki Bristol ”Pegasus X”. W wyniku sabotażu zostały uszkodzone silniki samolotu, co spowodowało opóźnienie w budowie. W grudniu 1936 r. zostały zabudowane nowe silniki Bristol ”Pegasus XII ”. Oblot prototypu nastąpił 13.12.1936 r. (wg [1], natomiast wg [2] i [3] w czerwcu 1936 r.). W konstrukcji skrzydła zastosowano keson dr. inż. F. Misztala. Mały ciężar samolotu pozwalał na zabieranie ładunku bliskiego ciężarowi konstrukcji, a małe opory aerodynamiczne pozwalały na uzyskanie wysokich osiągów. Samolot znalazł się w światowej czołówce bombowców. Podczas prób w ITL prototyp PZL-37/I został rozbity 20.06.1938 r. Wg [2]- w 1938 r. został przekazany jako eksponat do Szkoły Podchorążych Lotnictwa-Grupa Techniczna na lotnisku Mokotów, gdzie uległ zniszczeniu we wrześniu 1939 r.

Zachęcony powodzeniem bombowca inż. Jerzy Dąbrowski opracował projekt wstępny dwusilnikowego, dwumiejscowego samolotu rozpoznawczego wysokiego pułapu, uważanego wówczas za liniowy nowej formuły, nawiązującego konstrukcją i układem do ”Łosia”. Był to późniejszy samolot myśliwski PZL-38 ”Wilk”.

W sierpniu 1937 r. zamówiono serię 30 egz. samolotów PZL-37 z rozpoczęciem dostawy w styczniu 1938 r. W tym czasie został zbudowany drugi prototyp PZL-37/II i oblatany późną jesienią 1937 r. (wg [2]- w marcu lub kwietniu 1937 r.). Samolot posiadał bardziej sprawne silniki Bristol ”Pegasus XX”, podwójne usterzenie pionowe otwierające większe pole ostrzału oraz oryginalne jednogoleniowe podwozie z bliźniaczymi kołami, konstrukcji inż. Piotra Kubickiego. Przeprowadzone w ITL próby z PZL-37/II spowodowały korektę poprzedniego zamówienia. Pierwsze 10 PZL-37A posiadały pojedyncze usterzenie pionowe, , lecz zastosowano na niej jednogoleniowe podwozie z kołami bliźniaczymi. Pozostałe 20 w wersji PZL-37A bis podwójne. Samolotom nadano cyfrowe oznaczenie typu: 72. Produkcję seryjną rozpoczęto w II połowie 1937 r. Serię 10 egz. PZL-37A oddano wiosną 1938 r. Dwa kolejne egzemplarze zostały wykonane jako samoloty ekspozycyjne przeznaczone do prezentowania za granicą. Jeden otrzymał silniki Gnôme-Rhône 14N 00/01 i stał się prototypem wersji eksportowej PZL-37/III. W sierpniu 1938 r. wykonał rajd reklamowy do Rumunii, Grecji i Turcji, gzie został rozbity. W drugiej połowie sierpnia 1938 r. w Bułgarii był prezentowany zespół czterech ”Łosi”, w tym trzy PZL-37A bis i jeden PZL-37A. Ekspozycyjny egzemplarz SP-BNL z silnikiem Bristol ”Pegasus XX” był wystawiony na wystawie w Belgradzie (maj-czerwiec 1938 r.) oraz na XVI Salonie Lotniczym w Paryżu (25.11-11.12.1938 r.). Samoloty w wersji PZL-37A bis zostały wykonane do lipca 1938 r.

Od sierpnia 1938 r. zaczęto produkować wersję PZL-37B z mocniejszym silnikiem PZL-WS ”Pegaz 20”. Gen. Rayski chciał doprowadzić do zamówienia 180 ”Łosi” w celu utworzenia silnego zgrupowania bombowego składającego się z 21 eskadr po 6 samolotów każda, razem 126 + rezerwa. Miał to być czynnik odstraszający dla szybkiej riposty na działania zaczepne potencjalnego przeciwnika. W październiku 1936 r. przyjęto plan utworzenia 21 eskadr bombowych po 7 samolotów, razem 147 samolotów bombowych 17 LWS-6 ”Żubr” i 130 PZL-37 ”Łoś”. W projekcie preliminarza budżetowego lotnictwa na rok budżetowy 1938/39 liczbę eskadr ograniczono do 8, po 7 samolotów w każdej, razem 56 + 56 zapasu dla parków i rezerwa KZL 18, ogółem: 130. Ostatecznie 30.11.1938 r. zamówiono 124 egzemplarze PZL-37. Do 31.07.1938 r. wykonano 10 PZL-37 A, 17 PZL-37 A bis, 1 PZL-37/II, 1 PZL-37/III, 1 ekspozycyjny, razem 30 egz. Pozostałe 95 samolotów PZL-37B zamierzano wyprodukować do 31.03.1939 r.

Na początku 1939 r., ze względu na produkcję samolotów liniowych PZL-43 dla Bułgarii oraz przygotowywania do uruchomienia produkcji PZL-50 ”Jastrząb” i PZL-46 ”Sum”, tempo produkcji osłabło. Po odejściu ze stanowiska gen. Rayskiego w marcu 1939 r., Inspektor Obrony Powietrznej Państwa gen. bryg. dr Józef Zając wydał decyzję o zatrzymaniu produkcji ”Łosi” na 104 egz. Wobec posiadanych przez wytwórnię materiałów dla 20 dalszych samolotów, decyzja została zmieniona i wykonane części przekazano wkrótce do wytwórni PZL WP-2 w Mielcu, gdzie w grudniu 1938 r. rozpoczęto przygotowania do uruchomienia produkcji. Całość zamówienia (20 egz.) miała być zrealizowana do końca 1939 r. Do 31.08.1939 r. ukończono 4 samoloty, dalsze 16 było w trakcie montażu. W PZL WP-1 w dniu 31.08.1939 r. znajdowało się 14 nie ukończonych PZL-37B, jeden gotowy do oblotu i 5 w remoncie. Z zamówionych 124 samolotów lotnictwo wojskowe odebrało 96.

”Łoś” od początku stał się przedmiotem zainteresowania z zagranicy. Samolot był oferowany Chinom (wg [6]- oznaczało zapewne hiszpańskich republikanów), Grecji, Holandii i Hiszpanii. Później napłynęły zapytania ofertowe z Belgii, Bułgarii, Turcji, Rumunii, Jugosławii (wg [2]- 20 egz.) i Iranu (12 egz.). Wg [2]- zainteresowanie wyraziły również: Dania, Estonia i Finlandia. Grecja chciała zamówić 12 lub 24 egz. wg wzorca PZL-37/III z silnikami Gnôme-Rhône. Licencję chciała zakupić belgijska wytwórnia Renard. Bułgaria wyraziła zainteresowanie zakupem początkowo 30, później 12 samolotów (wg [2]- 15 egz.) ”Łoś” z włoskimi silnikami FIAT. Dalsze rozmowy były prowadzone z Rumunią (wg [5]- źródła rumuńskie podają informację o podpisaniu kontraktu na dostawę 30 egz. PZL-37D) i Turcją (wg [2]- 10 egz. PZL-37D plus elementy do montażu 15 egz. oraz zorganizowanie wytwórni). Dla Egiptu miały być zbudowane 1 lub 2 samoloty PZL-37. Ogółem do 1.08.1939 r. zebrano zamówień na eksport 55 PZL-37, drugie tyle miało pochodzić z Rumunii i Turcji. Z powodu wybuchu wojny nie zostały one jednak zrealizowane.

W 1939 r. na dwóch ”Łosiach” zostały zabudowane nowe bezzaworowe silniki Bristol ”Perseus X”. W kwietniu 1939 r. mjr inż. Franciszek Suchos, zastępca Szefa Wydziału Technicznego w Dowództwie Lotnictwa, wystąpił z koncepcją opracowania dwumiejscowej wersji ”Łosia”jako ciężkiego samolotu pościgowego. Pomysł był związany z zapobieżeniem przelotom szybkich samolotów niemieckich nad Pomorzem i Śląskiem. Konstruktor przewidywał zamontowanie na stałe w pełnym wyoblonym nocie 8 karabinów maszynowych PWU wz. 37. projekt nie został zrealizowany.

W 1939 r. w budowie był prototyp powiększonej odmiany rozwojowej ”Łosia”, oznaczonej PZL-49 ”Miś”.

Od maja 1939 r. ”Łosie” były kierowane do nowej bazy lotnictwa bombowego w Małaszewiczach niedaleko Brześcia n. Bugiem. W dniu 31.08.1939 r. w jednostkach pierwszych linii (211, 212, 216, 217 EB) znajdowało się zaledwie 36 PZL-37. Dalsze 20 egz. znajdowało się w nowo formowanych eskadrach bombowych: 221 i 222. Reszta znajdowała się w szkolnictwie: Eskadra Ćwiczebno-Bombowa, SPL/GT, CWL-1 , CWL-2, w Dyon Doświadczalny ITL, oraz w rezerwie, remontach i w wytwórniach lotniczych. ”Łosie” znajdujące się w dwóch dywizjonach: X (11, 12 EB, poprzednio 211, 212 EB) i XV (16 i 17 EB, poprzednio 216, 217 EB) mające razem 36 maszyn były zgrupowane w Brygadzie Bombowej. W Wojnie Obronnej 1939 r. ”Łosie” były użyte do zwalczania niemieckiej broni pancernej w rejonie Wielunia, Sieradza, Piotrkowa Trybunalskiego i Radomska, pod Pułtuskiem, Różanem, w rejonach Przeworska, Jarosławia i Jaworowa oraz na wschód od Zamościa, Hrubieszowa i Włodawy. Wykonały 135 zadań bombowych i rozpoznawczych, zrzucając ok. 120 ton bomb i uzyskując 5 zestrzeleń obronnych. Udział w operacjach Brygady Bombowej wzięło 47 ”Łosi”, w tym 11 z uzupełnień. Utracono przy tym 30, a 17 (wg [1], natomiast wg [3]- 19) ewakuowano do Rumunii. Z pozostałych jednostek do Rumunii ewakuowano 6 lub 10 ”Łosi”. Sowieci zagarnęli razem 8 ”Łosi”, z tego trzy zdolne do lotu. Dwa zostały przekazane do Instytutu Naukowo-Badawczego w Moskwie. Ok. 50 uszkodzonych bombowców PZL-37 zostało zagarniętych przez Niemców. Przynajmniej dwa zostały wyremontowane przez Niemców. Pierwszy oddany do prób w ośrodku Luftwaffe w Rechlinie został tam rozbity w 1940 r. Drugi był pokazany na wystawie sprzętu zdobycznego w Wiedniu (17.09-30.12.1940 r.). Kilka wraków ”Łosi” wykorzystano w 1940 r. podczas realizacji propagandowego filmu ”Kampfgeschwader Lützow”.

”Łosie” ewakuowane do Rumunii w liczbie 23 lub 27 egz. (wg [2]- ok. 40, liczba prawdopodobnie zawyżona) zostały bezprawnie włączone do lotnictwa wojskowego. Utworzono z nich 4 dywizjon bombowy mający dwie eskadry 76 i 77. Po raz pierwszy wykorzystano je bojowo 26.06.1941 r. do prowokacyjnego nalotu na węgierskie wówczas Koszyce. Od lipca do października 1941 r. brały udział w wojnie z ZSRR, bombardując miasta na terenie Ukrainy. Następnie zostały wycofane do szkolnictwa. Na początku 1944 r. 76 eskadrę skierowano na front, gdzie działała do maja 1944 r., by potem znów wrócić do zadań szkolnych. Po przewrocie 23.08.1944 r. i przejściu na stronę aliantów 76 eskadra przystąpiła do działań przeciw wojskom niemieckim i węgierskim, tracąc wszystkie samoloty. Docierające do kraju po wojnie wiadomości o posiadaniu nadal PZL-37 przez Rumunów były nieprawdziwe.

PZL-37 ”Łoś” był niewątpliwie w lotnictwie przedwojennym największym osiągnięciem rodzimej myśli naukowej i technicznej, zajmujący znaczące miejsce w rozwoju konstrukcji lotniczych świata.

W dniu 29.09.2012 r. w Polskich Zakładach Lotniczych w Mielcu uroczyście odsłonięto replikę samolotu PZL-37 "Łoś".

Konstrukcja.
Dolnopłat wolnonośny o konstrukcji metalowej. Załoga- 4 osoby.
Płat trapezowo-eliptyczny, duralowy, trójdzielny, skrzydło środkowe dwudźwigarowe, skrzydła zewnętrzne z kesonem Misztala, pokrycie z gładkiej blachy duralowej. Na skrzydłach zewnętrznych dwudzielne automatyczne sloty. Klapy krokodylowe, lotki szczelinowe.
Kadłub o przekroju eliptycznym, duralowy, półskorupowy, składał się z 4 mocnych podłużnie, wielu cienkich podłużniczek i wręg. Pokrycie gładką blachą duralową. Kabiny zakryte.
Usterzenie pionowe w PZL-37A pojedyncze, w PZL-37/A bis i w PZL-37B podwójne. Konstrukcja duralowa, pokryte blachą.
Podwozie klasyczne, chowane w locie.

Uzbrojenie- 3 ruchome karabiny maszynowe początkowo Vickers F, a później PWU-FK wz. 37 ”Szczeniak” kal. 7,92 mm w przedzie kadłuba, w półotwartym stanowisku na grzbiecie i w spodzie kadłuba. Udźwig bomb- 2595 (wg [1], natomiast wg [2] i [3]- 2580) kg.

Wyposażenie- radiostacja pokładowa N1L/L (PZŁ-Philips) lub W2L/B (Bronzavia SARAM 3-03 i 3-10), aparatura radiogoniometryczna Telefunken do lądowania bez widoczności, instalacja elektryczna, instalacja przeciwpożarowa, rakietnica sygnalizacyjna Perkun wz. 34, 4 race oświetlające.

Napęd- 2 silniki gwiazdowe
- PZL-37/I, PZL-37A i PZL-37A bis- Bristol ”Pegasus XIIB” o mocy nominalnej 604-633 kW (820-860 KM) i maksymalnej 655-685 kW (890-930 KM) każdy, (wg [2]- moc max wynosiła 685-713 kW/930-970 KM)
- PZL-37/I- początkowo Bristol ”Pegasus X” o tej samej mocy, zdemontowane po sabotażu,
- PZL-37/II, PZL-37A bis (SP-BNL)- Bristol ”Pegasus XXA”;
- PZL-37B- PZL WS ”Pegaz 20A” i ”Pegaz 20B” o mocy nominalnej 597-626 kW (810-850 KM) i maksymalnej 663-692 kW (900-940 KM) (wg [1], natomiast wg [3]- o mocy 677 kW/920 KM) każdy lub PZL WS ”Pegaz 19” o takiej samej mocy. Dwa PZL-37B otrzymały eksperymentalnie silniki bezzaworowe Bristol ”Perseus X” o mocy nominalnej 516-538 kW (700-730 KM) i maksymalnej 648 kW (880 KM);
- PZL-37/III i PZL-37C- w układzie podwójnej gwiazdy Gnôme-Rhône 14N00 i 14N01 o mocy nominalnej 700 kW (950 KM) i maksymalnej 722-751 kW (980-1020 KM);
- PZL-37D- w układzie podwójnej gwiazdy Gnôme-Rhône 14N20/21 o mocy nominalnej 758 kW (1030 KM) i maksymalnej 810 kW (1100 KM). Przewidywano również silniki Gnôme-Rhône 14N25.

Dane techniczne PZL-37A (wg [1]):
Rozpiętość- 17,93 m, długość- 12,92 m, wysokość- (wg [2]- 4,25) m, wysokość w linii lotu- 5,4 m, powierzchnia nośna- 53,5 m².
Masa własna- 4920 kg, masa użyteczna- 4185 (wg [2]- 3945, max- 4185) kg, masa całkowita- 9105 (wg [2]- 8865, max- 9105) kg.
Prędkość max- 396 km/h, prędkość przelotowa- (wg [2]- 310-345) km/h, prędkość min.- 115 km/h, wznoszenie- 5,1 m/s, pułap- 4800 m, pułap po zrzucie bomb- 8500 m, zasięg- 1050 km, zasięg max- 1800 km.

Dane techniczne PZL-37B (wg [1]):
Rozpiętość- 17,93 m, długość- 12,92 m, wysokość- (wg [2] i [3]- 4,25) m, wysokość w linii lotu- 5,1 m, powierzchnia nośna- 53,5 m².
Masa własna- 4935 kg, masa użyteczna- 4185 (wg [2]- 3945, max- 4170) kg, masa całkowita- 9120 (wg [2]- 8880, max- 9105) kg.
Prędkość max- 412 km/h, prędkość przelotowa- (wg [2]- 320-360) km/h, prędkość min.- 120 km/h, wznoszenie- 4,7 m/s, pułap- 5900 m, pułap po zrzucie bomb- 9250 m, zasięg- 1000 km, zasięg max- 1750 km.

Dane techniczne PZL-37C (wg [1]):
Rozpiętość- 17,93 m, długość- 12,92 m, wysokość- (wg [2]- 4,25) m, wysokość w linii lotu- 5,1 m, powierzchnia nośna- 53,5 m².
Masa własna- 5000 (wg [2]- 5160) kg, masa użyteczna- 4120 (wg [2]- 3840) kg, masa całkowita- 9120 (wg [2]- 9000, max- 9130) kg.
Prędkość max- 445 km/h, prędkość min.- 120 km/h, wznoszenie- 5,0 m/s, pułap- 6900 m, zasięg- 1000 km, zasięg max- 1750 km.

Dane techniczne PZL-37D (wg [1]):
Rozpiętość- 17,93 m, długość- 12,92 m, wysokość- (wg [2]- 4,25) m, wysokość w linii lotu- 5,1 m, powierzchnia nośna- 53,5 m².
Masa własna- 5050 (wg [2]- 5200) kg, masa użyteczna- 4120 (wg [2]- 3800) kg, masa całkowita- 9170 (wg [2]- 9000, max- 9100) kg.
Prędkość max- 460 km/h, prędkość min.- 120 km/h, wznoszenie- 5,5 m/s, pułap- 7900 m, pułap po zrzucie bomb- 10500 m, zasięg- 950 km, zasięg max- 1600 km.

źródło: http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/2308/126/PZL-37-los

 

Nie zgadzam się na reaktywacje.